Ochrona posiadania

Ogólnie rzecz biorąc, posiadanie określa się mianem władztwa nad rzeczą. Z takim władztwem spotykamy się w dwóch odmiennych sytuacjach. Po pierwsze, władztwo to może być wyrazem wykonywania określonego prawa (np. prawa własności). Po drugie, może to być władztwo, które nie jest związane z prawem – takie władztwo wykonuje przykładowo tzw. nieformalny nabywca nieruchomości, albowiem w wyniku umowy przeniesienia własności zawartej bez formy aktu notarialnego uzyskuje on jedynie posiadanie, nie nabywa natomiast własności owej nieruchomości.

W naszych stosunkach doniosłą rolę odgrywała zawsze również ta druga postać posiadania, gdyż z rozmaitych powodów dochodziło – w głównej mierze na wsi – do bardzo poważnej rozbieżności pomiędzy stanem własności a stanem posiadania. W konsekwencji znaczna część rolników gospodarowała na gruntach, nie będących formalnie ich własnością. Do tych przyczyn przede wszystkim należą: ograniczenie obrotu nieruchomościami, których zainteresowani nie zawsze są skłonni przestrzegać: zadawnione przyzwyczajenia ludności niechętnie patrzącej na ingerencję czynnika urzędowego (organów administracji rolnej, notariusza) w ich „prywatne” sprawy; chęć uniknięcia obciążenia z tytułu opłat notarialnych i podatkowych, związanych z formalnym przeniesieniem własności. W skutek tego zainteresowane osoby troszczą się niejednokrotnie bardziej o zapewnienie sobie posiadania aniżeli prawa własności. Niekiedy nawet w ogóle się prawem własności nie interesują. Z konieczności takie podejście do posiadania wykazuje czasami również ustawodawca – na przykład art. 141 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze zezwala na wnoszenie gruntów do rolniczych spółdzielni produkcyjnych także przez posiadaczy.

Powyżej zaprezentowana praktyka jest rzecz jasna wysoce niepożądana, zarówno ze względu na interes ogólny, jak i interes nieformalnych nabywców. Na skutek nieformalnego obrotu państwo traci kontrolę nad stanem własności, a z kolei sami zainteresowani natrafiają przy korzystaniu z posiadanych gruntów na poważne trudności. Nie mogą na przykład skorzystać z ochrony, jaką prawo zapewnia własności, nie mogą ponadto, bez wylegitymowania się tym prawem, uzyskać niezbędnych kredytów inwestycyjnych itp.

Z tych wszystkich powodów ustawodawca zdecydował się na interwencję. Uczynił to mianowicie w ustawie z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych . Ustawa ta uwłaszczyła ex lege te osoby, które do dnia jej wejścia wżycie, tzn. do 4 listopada 1971 r., uzyskały posiadanie nieruchomości rolnych w wyniku zawarcia nieformalnych umów nabycia własności oraz określone inne kategorie tzw. posiadaczy samoistnych. Oprócz tego stworzona została możliwość uzyskania własności przez tzw. posiadaczy zależnych (głównie dzierżawców). W efekcie tych uregulowań prawnych co do olbrzymiej większości przypadków stan własności stał się zgodny ze stanem posiadania. Uznając, że akt ten spełnił swoje zadanie, ustawodawca uchylił go na mocy ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie ustawy – kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych .

Nieformalny obrót zazwyczaj jest występującym, aczkolwiek nie jedynym źródłem posiadania nie opartego na prawie. Z nieco innych przyczyn występowania takiego posiadania można przykładowo wymienić: szczególną postać nieformalnego obrotu, która polega na dokonywaniu działów bez zachowania formy aktu notarialnego oraz przenoszeniu bez tej formy własności nieruchomości przez rodziców na dzieci tytułem wyposażenia; nieważność umowy przeniesienia własności z innych przyczyn niż niezachowanie formy (np. z powodu złożenia oświadczenia woli przez jedną ze stron w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, czy też z powodu uchybień przy sporządzaniu aktu notarialnego); objęcie spadku przez osobę, która nie jest spadkobiercą; odmowa zwrotu nieruchomości przez niesumiennego dzierżawcę, który uzurpuje sobie prawo własności do nieruchomości .

Już na samym początku zostało zasygnalizowane, iż posiadanie nie jest takim prawem, jak chociażby prawo własności, lecz władztwem nad rzeczą. Nie oznacza to bynajmniej, iż posiadacz pozbawiony jest jakiejkolwiek ochrony prawnej. Obowiązujące przepisy prawne taką ochronę mu gwarantują, aczkolwiek nie jest to ochrona w takim zakresie, z jakiego może skorzystać właściciel. Problematyka ochrony posiadania będzie głównym tematem niniejszej pracy.

Praca składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy z nich jest poświęcony genezie instytucji posiadania. Omawia posiadanie w aspekcie historycznym: instytucję posiadania w prawie rzymskim, elementy posiadania, naturę i skutki prawne posiadania, rodzaje, nabycie, utratę oraz ochronę posiadania, a także posiadania w średniowieczu.

W rozdziale drugim poruszone zostały kwestie związane z posiadaniem jako przedmiotem ochrony w świetle współczesnego polskiego prawa cywilnego, a konkretnie zagadnienia dotyczące istoty posiadania, charakterystyki władztwa faktycznego nad rzeczą oraz elementu woli, a także przedmiotu posiadania.

Rozdział trzeci opisuje rodzaje posiadania: posiadanie samoistne i zależne, posiadanie w dobrej i w złej wierze, posiadanie zgodne z tytułem prawnym i bez tytułu prawnego, jak również posiadanie niewadliwe i wadliwe.

W czwartym rozdziale zawarte zostały rozważania na temat ochrony posiadania własnym działaniem: obrony koniecznej oraz dozwolonej samopomocy.

Piąty, ostatni rozdział pracy, został poświęcony dokładnej analizie roszczenia posesoryjnego. W rozdziale tym omówiono sądową ochronę posiadania, przesłanki realizacji roszczenia o ochronę posiadania, treść roszczenia o ochronę posiadania, czynną i bierną legitymację procesową, kwestię zgodności posiadania ze stanem prawnym, terminy dochodzenia roszczenia o ochronę posiadania, roszczenie o wstrzymanie budowy (uregulowane w art. 347 k.c.), a także skutki orzeczenia o przywróceniu posiadania.