Opis pracy
Regionalne Izby Obrachunkowe stały się drugim, obok Najwyższej Izby Kontroli, państwowym organem kontroli o tak szeroko zakreślonych kompetencjach przedmiotowych i podmiotowych. Są także organami nadzoru, wypełniających swoje zadania ustawowe wobec około trzech tysięcy jednostek samorządu terytorialnego, wielu tysięcy samorządowych jednostek organizacyjnych, związków komunalnych oraz innych podmiotów korzystających z dotacji samorządowych. Znaczenie Regionalnych Izb Obrachunkowych zostało dostrzeżone przez Zgromadzenie Konstytucyjne i – w efekcie – od 1997 roku znajdują się one wśród tzw. organów konstytucyjnych państwa.
Od 1998 roku prace regionalnych izb obrachunkowych (do 1998 roku siedemnastu i od 1 stycznia 1998 roku szesnastu) koordynuje, w ramach przyznanych uprawnień ustawowych, Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych, której najważniejszym zadaniem jest przedstawienie rocznego raportu o działalności izb i budżetach jednostek samorządu terytorialnego Sejmowi i Senatowi Rzeczpospolitej.
Idea wprowadzenia w Polsce regionalnych izb obrachunkowych powstała już w 1990 r. w czasie prac nad ustawą o samorządzie terytorialnym . Przyjęty wówczas dualistyczny model nadzoru nad działalnością komunalną polegał na wyodrębnieniu nadzoru ogólnego sprawowanego przez wojewodów oraz nadzoru nad sprawami budżetowymi sprawowanego przez regionalne izby obrachunkowe. Ustawa o regionalnych izbach obrachunkowych została uchwalona 7 października 1992 r. i weszła w życie l stycznia 1993 roku . Do tej pory nadzór nad działalnością komunalną należał w całości do wojewodów. Tak szeroki zakres kompetencji, niedostatki kadrowe oraz brak szczegółowej regulacji prawnej były przyczyną pewnej marginalizacji ówczesnego nadzoru nad sprawami budżetowymi gmin. Potwierdziło to słuszność koncepcji i pilność wyodrębnienia wyspecjalizowanych organów nadzoru w tym przedmiocie.
Ustawa o regionalnych izbach obrachunkowych była wielokrotnie nowelizowana w celu dostosowania jej do zmieniającego się prawa samorządu terytorialnego oraz wprowadzenia zmian wynikających z działalności izb. Istotne było tu odniesienie kompetencji kontrolnych i nadzorczych izb do działalności finansowej wszystkich jednostek samorządu terytorialnego, ściślejsze rozgraniczenie ich od kompetencji nadzorczych wojewodów oraz właściwości organów kontroli, w szczególności Najwyższej Izby Kontroli. Należy tu podkreślić, że art. 176 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uczynił regionalne izby obrachunkowe trwałym ustrojowo elementem w strukturze władz publicznych.
Nadzór jest funkcją państwową. Kompetencje Prezesa Rady Ministrów do dokonywania obsady personalnej kolegiów, stanowisk prezesów i wiceprezesów regionalnych izbach obrachunkowych, a także kompetencje nadzorcze Prezesa Rady Ministrów oraz ministra właściwego do spraw administracji publicznej nad działalnością regionalnych izb obrachunkowych przesądzają o usytuowaniu izb w systemie organów administracji publicznej. Z uwagi na kryterium nadzoru nad regionalnymi izbami obra-chunkowymi, którym jest zgodność z prawem, izby uzyskały status podmiotów zdecentralizowanych. Pozycję tę wzmacnia ustawowy tryb powoływania członków kolegiów izb. Ustawowa zasada niezawisłości członków kolegiów daje izbom status organów quasi sądowych. Biorąc pod uwagę wysokie wymogi, co do kwalifikacji członków kolegiów regionalnych izbach obrachunkowych w zakresie ich wykształcenia i praktyki zawodowej, należy przyjąć, że ustawa ukształtowała izby jako samodzielny prawnie, fachowy i efektywny aparat kontroli i nadzoru nad działalnością finansową samorządu terytorialnego.
Nadzór, jako władczy mechanizm utrzymujący działalność podmiotów zdecentralizowanych w granicach prawa, jest nieodzowny w każdej decentralizacji. Nadzór regionalnych izb obrachunkowych wykracza jednak poza tradycyjne formy władcze. Obejmuje, bowiem także szeroki zakres działalności opiniodawczej izb, a także ich funkcję wspomagającą (wspierającą), realizowaną poprzez działalność informacyjną oraz szkoleniową. Istotną rolę w tym zakresie odgrywa Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych.
Czternastoletni okres funkcjonowania regionalnych izb obrachunkowych potwierdził w całej rozciągłości słuszność przyjętego systemu kontroli i nadzoru nad działalnością finansową samorządu terytorialnego przez wyspecjalizowany aparat w postaci regionalnych izb obrachunkowych. Z koncepcji o rodowodzie francuskim powstał specyficzny model polskiego systemu nadzoru i kontroli finansów samorządowych. Rosnący udział samorządu terytorialnego w zaspokajaniu lokalnych i regionalnych zadań publicznych potwierdza słuszność przyjętych rozwiązań ustrojowo - prawnych.
W niniejszej pracy przedstawiono rozwiązania normatywne i ich ewolucję, a także istotne zagadnienia związane z działalnością, rolą i zadaniami regionalnych izb obrachunkowych. Pierwszy rozdział stanowi swoistą część ogólną, w której zostały zaprezentowane zasadnicze zagadnienia legislacyjne i ustrojowe związane z utworzeniem regionalnych izb obrachunkowych i podjęciem przez nie działalności. Kolejne części pracy przedstawiają kompetencje i zadania izb, kryteria nadzoru oraz efekty funkcjonowania regionalnych izb obrachunkowych w Polsce.