Opis pracy
Celem pracy jest omówienie instytucji wydziedziczenia w polskim systemie prawnym.
Dylemat rozwiązania konfliktu pomiędzy swobodą rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci a uprawnieniami osób bliskich spadkodawcy dotyczącymi tego majątku i ingerującymi w tę swobodę występuje w poszczególnych systemach prawnych w zasadzie od czasów starożytnych. Rozmaite próby pogodzenia obu wartości - podejmowane na przestrzeni wieków - wykształciły co najmniej trzy możliwości legislacyjne mające na celu ochronę osób bliskich spadkodawcy. Chodzi tutaj o systemy rezerwy, zachowku i roszczeń alimentacyjnych, z których każdy w odmienny sposób, z właściwą dla danego rozwiązania siłą, ingeruje w suwerenność spadkodawcy dokonywania dyspozycji majątkowych na wypadek śmierci (mortis causa).
Głównym podłożem relacji rodzinnych w kontekście dziedziczenia jest podłoże ekonomiczne. Korzyści, jakie poszczególne osoby otrzymują ze spadku, to korzyści majątkowe. Podstawowym kryterium ich przyznania jest natomiast kryterium więzi rodzinnej, gdzie ustawodawca realizując zgłaszane przez doktrynę postulaty, stara się odnaleźć rozsądny kompromis pomiędzy poszczególnymi pożądanymi przez społeczeństwo i chronionymi przez niego wartościami. Dlatego też to ekonomiczne podłoże winno decydować o zasadności ingerencji w wolę spadkodawcy wyrażaną na wypadek śmierci. Tylko te osoby, które są w niedostatku, które nie mogą uzyskać należnych im środków utrzymania czy środków wychowania, winny mieć uprawnienie do ingerencji w rozrządzenie spadkodawcy majątkowych na wypadek śmierci (mortis causa), oczywiście tylko wówczas, gdy łączy je ze spadkodawcą więź rodzinna, stosunek bliskości.
Wydziedziczenie to instytucja prawa spadkowego, której ustawowy model występujący w danym prawodawstwie zależy od przyjętej tam koncepcji uprawnień osób bliskich spadkodawcy na wypadek jego śmierci i kształtu zasady swobody rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci (mortis causa). Rozstrzygnięcie przez ustawodawcę konfliktu, jaki istnieje pomiędzy swobodą rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci a uprawnieniami osób najbliższych kierowanymi do majątku osoby dokonującej tego rozrządzenia, ma istotny wpływ na kształt instytucji wydziedziczenia w danym systemie prawnym. Konstytucyjne i międzynarodowe podstawy regulacji prawnospadkowych uprawniają ustawodawcę do skonstruowania przepisów prawa spadkowego, w których regulacja wydziedziczenia w kontekście uprawnień osób najbliższych spadkodawcy może być dowolna, w tym bez podania przyczyny pozbawiać osoby najbliższe spadkodawcy szczególnych uprawnień przysługujących im względem majątku spadkodawcy na wypadek jego śmierci.
Występujący w poszczególnych systemach prawnych model wydziedziczenia zazwyczaj akcentuje jednak związki możliwości pozbawienia uprawnień przysługujących osobom bliskim spadkodawcy na wypadek jego śmierci względem jego majątku - z nagannym zachowaniem tych osób wobec spadkodawcy bądź innych, bliskich mu osób (zależność behawioralna). To właśnie taki model jest właściwy. Występuje zwłaszcza w krajach, których regulacja prawnospadkowa oparta jest na prawie rzymskim, co oczywiście dotyczy także prawa polskiego.
Praca podzielona została na trzy rozdziały. W rozdziale pierwszym przedstawiono zagadnienia wprowadzające do problematyki wydziedziczenia. Rozdział ten porusza tematykę dotyczącą prawa do dziedziczenia, swobody rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci, uprawnień osób bliskich spadkodawcy oraz innych instytucji służących wykluczeniu spadkobiercy od dziedziczenia. Rozważania te mają istotne znaczenie dla wskazania możliwych konstrukcji wydziedziczenia, które będą realizowały cel tej figury prawnej w ustawodawstwie zwykłym i pozostawały w zgodności z przepisami chroniącymi inne wartości.
Drugi rozdział pracy poświęcony jest konstrukcji prawnej wydziedziczenia. W poszczególnych punktach tego rozdziału omówiono ustawową definicję wydziedziczenia, formę oświadczenia o wydziedziczeniu, treść oświadczenia o wydziedziczeniu oraz poszczególne podstawy wydziedziczenia.
W trzecim, jednocześnie ostatnim rozdziale pracy, przybliżono kwestie związane ze skutkami prawnymi dotyczącymi osoby wydziedziczanej, skutkami prawnymi dotyczącymi innych osób, przebaczeniem i jego skutki prawnymi, a także z odwoływalnością wydziedziczenia.