Opis pracy
Celem pracy jest omówienie przebiegu prac nad przygotowaniem Kodeksu Stanisława Augusta, które stanowiły ostatnią próbę kodyfikacji prawa cywilnego i prawa karnego w Rzeczypospolitej szlacheckiej przed jej upadkiem. Tak ogólny cel pracy mieści w sobie kilka kwestii szczegółowych, a mianowicie udzielenie odpowiedzi na pytania: jak należy ocenić fakt powołania dwóch odrębnych deputacji kodyfikacyjnych i czy była szansa na prace w ramach wspólnej deputacji, jak należy ocenić skład osobowy deputacji koronnej, a także jak należy ocenić tryb pracy deputacji koronnej, czyli jej modus operandi.
Podjęcie prac, których celem było przygotowanie Kodeksu Stanisława Augusta, wpisuje się w oświeceniowy nurt kodyfikacyjny tamtych czasów. Sejm Czteroletni, wśród swoich rozlicznych prac ustawodawczych zmierzających do przebudowy i unowocześnienia dotychczasowego państwa polskiego, wiele wysiłków poświęcił zreformowaniu oraz uporządkowaniu dotychczasowego prawa polskiego, nie wyłączając także i prawa sądowego. Palące potrzeby życia spowodowały, że już w 1790 r. powstał projekt opracowania kodeksu prawa cywilnego, rozumianego jako kodyfikację całości prawa sądowego.
Po szeregu sejmowych wystąpień w tej sprawie, wystąpił dnia 23 czerwca 1791 r. na sejmie Hugo Kołłątaj, wskazując na konieczność opracowania wspólnego dla całego państwa kodeksu prawa sądowego, nie szczędząc przy tym pochwał pod adresem statutu litewskiego, twierdząc, że jest on „co do stopniów kary tak rozsądnie ... ułożony, iż może się uważać za najdoskonalszą praw księgę w całej Europie, wyjąwszy niektóre wady od opinii narzucone, wyjąwszy zbyteczną w kairach srogość, przywarę wieku onego, który nie miał jeszcze nauczycielem margrabię Beccaria” . Podkreślał dalej Kołłątaj, że podstawą prac przyszłej deputacji powinien być statut Łaskiego i statut litewski, w których sam tylko sposób i porządek poprawić by należało nie naruszając niczym tekstu prawa, ileby ten sprawiedliwości naturalnej przeciwnym nie był”. Powołując się na przykład „trzynastu prowincji amerykańskich”, i które chociaż posiadały tak wybitnych prawodawców jak Franklin czy Adams - wyznaczyły jednak okres aż pięciu lat na opracowanie kodeksu, a to w tym celu, aby móc „wszystkie praw księgi z całego sprowadzić świata”, aby nic ujść nie mogło z pod uwagi prawodawców cokolwiek i gdziekolwiek ludzie dla dobra ludzi przepisali”. Dlatego też przestrzegał Kołłątaj posłów sejmowych przed nadmiernym pośpiechem w opracowywaniu projektu i zachęca ich do wyboru do deputacji takich osób w „których byście zupełną położyli ufność” i którzyby wam „pewne podali prawidła podług których codex ma być przepisany”. Postępując w ten sposób dokona się tego, że „w wieku tym oświeconym dacie narodowi zbiór prawa tak doskonały, iż go z uwielbieniem odległa szanować będzie potomność” . Można stwierdzić, że mowa ta zainaugurowała oficjalne prace nad przygotowanie Kodeksu Stanisława Augusta.
W dniu 29 czerwca 1791 r. powołano dwie deputacje - koronną i litewską. Po działalności deputacji koronnej pozostało wiele materiałów w postaci projektów, prospektów, myśli, dziennika protokółów sesji deputacji itp. Materiały te w roku 1938 opublikował Stanisław Borowski. Wydawnictwo to nie jest bynajmniej kompletne. Stanisław Borowski, który nie odnalazł jakichkolwiek materiałów po działalności deputacji litewskiej, wyraził przypuszczenie, że deputacja ta nie podjęła żadnej działalności. Twierdzenie to nie jest jednak słuszne, gdyż w latach 50-tych XX wieku poszukując w Archiwum Głównym Akt Dawnych materiałów archiwalnych, świadczących o oddziaływaniu prądów humanitarnych na polską myśl karną doby Oświecenia, Zbigniew Zdrójkowski odnalazł w tzw. Archiwum Roskim wiele dokumentów posła inflanckiego Józefa Weyssenhoffa, związanych z jego działalnością w litewskiej deputacji prawodawczej. Materiały te zostały opublikowane w 1958 r. w „Czasopiśmie Prawno-Historycznym”.
Dwadzieścia lat później Adam Lityński przedstawił - także w „Czasopiśmie Prawno-Historycznym” – diariusz Sejmu Wielkiego zawierający protokoły posiedzeń sejmowych z dnia 22 i 28 czerwca 1791 r. dotyczące powołania deputacji kodyfikacyjnej oraz projekt podziału kodeksu nieznanego autorstwa. Materiały te zostały odnalezione w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Następnie w 2000 r. w „Czasopiśmie Prawno-Historycznym” kolejne nieznane wcześniej materiały związane z pracami nad Kodeksem Stanisława Augusta opublikował W. Szafrański. Autor ten odnalazł w Archiwum Głównym Akt Dawnych dwa projekty powołania deputacji do ułożenia prawa: pierwszy posła bracławskiego Seweryna Potockiego, drugi posła wołyńskiego Józefa Klemensa Czartoryskiego. Obok tych projektów zamieszczono dodatkowo także fragment protokołu sesji sejmowej z dnia 28 grudnia 1789 r. dotyczący wystąpienia Seweryna Potockiego.
Oprócz tych wspomnianych powyżej fragmentarycznych publikacji, należy zwrócić uwagę na fakt wydania w 2007 roku przez W. Szafrańskiego obszernej monografii poświęconej Kodeksowi Stanisława Augusta. Poza tym w przygotowaniu niniejszej pracy pomocne okazały się też liczne publikacje autorstwa Adama Lityńskiego dotyczące kodyfikacji prawa karnego w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku. W pierwszym rozdziale pracy obszernie wykorzystano również publikacje K. Sójki-Zielińskiej dotyczące problematyki XVIII-wiecznych kodyfikacji.
Zagadnienia ujęte w niniejszej pracy zostały podzielone na cztery rozdziały. W rozdziale pierwszym przybliżono wpływ ideologii prawa natury na projekty kodyfikacji prawa w Polsce doby Oświecenia. Poszczególne punkty tego rozdziały odnoszą się do takich kwestii, jak: przesłanki ruchu kodyfikacyjnego w dobie Oświecenia, prawo natury jako podstawa ideologiczna kodyfikacji oświeceniowych, oświeceniowe projekty kodyfikacji prawa w Polsce.
W drugim rozdziale pracy przedstawiono postulaty reform prawa zgłaszane w latach 1788-1791. W rozdziale tym wspomniano m.in. o projekcie posła bracławskiego Seweryna Potockiego, projekcie utworzenia Administracji Ekstraordynaryjnej, pracach Hugona Kołłątaja, a także projekcie Wyznaczenia deputacji do zbioru praw sądowych i ułożenia codicis iudiciarii Sebastiana Dłuskiego.
Trzeci rozdział pracy omawia dokładnie powołanie deputacji kodyfikacyjnej. Rozdział składa się z dwóch punktów. W punkcie pierwszym przedstawiono przebieg prac nad wyznaczeniem deputacji kodyfikacyjnej, natomiast punkt drugi poświęcony jest członkom deputacji koronnej i litewskiej.
W rozdziale czwartym scharakteryzowano prace nad kodyfikacją prawa sądowego w latach 1791-1792. W poszczególnych punktach tego rozdziału omówiono zagadnienia związane z działalnością i trybem prac deputacji koronnej i litewskiej, organizacją konkursu na projekt kodeksu jako udział obywateli w pracach nad reformą prawa, a także charakterystyką wybranych projektów systematyki kodeksu.
Tytuły rozdziałów:
1. Wstęp
2. Wpływ ideologii prawa natury na projekty kodyfikacji prawa w Polsce doby Oświecenia
3. Postulaty reform prawa w latach 1788-1791
4. Powołanie deputacji kodyfikacyjnej
5. Prace nad kodyfikacją prawa sądowego w latach 1791-1792
6. Zakończenie
7. Bibliografia