Oskarżyciel prywatny

Jedną z naczelnych zasad procesu karnego jest zasada kontradyktoryjności. Zasada ta (nazywana też zasadą sporności, niekiedy zasadą walki) to dyrektywa, w myśl której proces może być prowadzony w formie sporu równouprawnionych stron (podmiotów) przed bezstronnym arbitrem. Zasada kontradyktoryjności oparta jest na rozdzieleniu funkcji procesowych - oskarżania (ścigania), obrony i orzekania (rozstrzygania). Funkcje te wykonywane są przez różne podmioty, między którymi zawiązuje się trójczłonowy stosunek procesowy - w pełnej, klasycznej postaci między oskarżycielem, oskarżonym i sądem (organem procesowym); z tych względów proces kontradyktoryjny określany jest jako proces trójpodmiotowy .

Przeciwieństwem zasady kontradyktoryjności jest zasada śledcza (zasada inkwizycyjności). W myśl tej zasady w procesie nie występują strony, funkcje zaś oskarżania, obrony i orzekania (rozstrzygania) skumulowane są w rękach jednego podmiotu - organu procesowego, któremu podporządkowany jest cały proces; proces śledczy nazywany jest w związku z tym procesem jednopodmiotowym .

Warunkiem pełnej, rozwiniętej kontradyktoryjności jest istnienie przeciwstawnych (co najmniej dwóch) stron procesowych i bezstronnego arbitra. Ze względu jednak na szerokie ujmowanie tej zasady, zwłaszcza w postępowaniach incydentalnych, nie zawsze muszą to być dwie strony i nie zawsze muszą to być wyłącznie strony; wówczas jednak kontradyktoryjność nie jest pełna, występują jedynie jej elementy .

Obowiązujące prawo karne procesowe przyjmuje zasadę kontradyktoryjności, aczkolwiek nie rezygnuje całkowicie z zasady śledczości. Podobnie jak w odniesieniu do zasad skargowości i postępowania z urzędu - w postępowaniu jurysdykcyjnym (przed organami sądowymi) dominuje kontradyktoryjność, w postępowaniu przygotowawczym zaś (przed organami niesądowymi) ustawodawca dał pierwszeństwo śledczości. Analogia ta jest zrozumiała, jeżeli uwzględni się oczywiste związki: z jednej strony zasady skargowości - z zasadą kontradyktoryjności, z drugiej strony zasady postępowania z urzędu - z zasadą śledczą .

Niezwykle istotna dla realizacji kontradyktoryjności, a więc praktycznej możliwości prowadzenia sporu, jest obecność stron oraz ich przedstawicieli przy dokonywaniu czynności procesowych, głównie zaś udział w rozprawach i posiedzeniach (chociaż prawo przewiduje również takie formy walki podmiotów procesowych o ich interesy, które tej obecności nie wymagają). W postępowaniu jurysdykcyjnym zasada kontradyktoryjności najszerzej przejawia się na rozprawie głównej, w której strony i ich przedstawiciele zawsze mogą brać udział, a najczęściej jest to ich obowiązkiem .

Realność zasady kontradyktoryjności, a więc możliwości prowadzenia sporu (walki) przez strony, uwarunkowana jest ich równouprawnieniem. Według zasady równouprawnienia stron przeciwstawne strony mają w postępowaniu karnym równe uprawnienia procesowe; dyrektywę tę nazywa się również zasadą równości stron lub równości broni. Zasada ta zakłada równość stron przeciwstawnych, a nie stron, które przeciwko sobie nie występują, lecz z reguły współdziałają .

Niniejsza praca poświęcona została jednej ze stron procesu karnego, a mianowicie oskarżycielowi prywatnemu - jego pozycji w procesie karnym, przysługującym mu uprawnieniom i obowiązkom.

Praca podzielona została na cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale omówione zostały podstawowe zagadnienia dotyczące oskarżyciela prywatny w modelu polskiego postępowania karnego: oskarżenie prywatne a publiczny charakter sprawy karnej, podstawowe odrębności postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego, przesłanki szczególne postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego.

Rozważania rozdziału drugiego dotyczą oskarżyciela prywatny jako strony procesowej. Omówiono tu takie zagadnienia, jak: pojęcie oskarżyciela prywatnego w procesie karnym, nabycie statusu oskarżyciela prywatnego, oskarżyciel prywatny jako powód cywilny w procesie prywatnoskargowym, małoletni i ubezwłasnowolniony jako oskarżyciel prywatny, skutki śmierci oskarżyciela prywatnego, wielość oskarżycieli prywatnych, oskarżyciel wzajemny.

Trzeci rozdział pracy poświęcony jest uprawnieniom oskarżyciela prywatnego w zakresie dysponowania biegiem procesu.

W czwartym rozdziale pracy omówiono zagadnienia związane z ingerencją prokuratora w sprawy ścigane z oskarżenia prywatnego.

Podstawę źródłową pracy stanowią monografie omawiające problematykę oskarżyciela prywatnego, podręczniki do procesu karnego, komentarze do kodeksu postępowania karnego, jak również artykuły opublikowane w periodykach prawniczych.

Tytuły rozdziałów:
1. Wstęp
2. Oskarżyciel prywatny w modelu polskiego postępowania karnego
3. Oskarżyciel prywatny jako strona procesowa
4. Uprawnienia oskarżyciela prywatnego w zakresie dysponowania biegiem procesu
5. Ingerencja prokuratora w sprawy ścigane z oskarżenia prywatnego
6. Zakończenie
7. Bibliografia