Opis pracy
Celem postępowania karnego jest wykrycie i pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa, a jednocześnie wyeliminowanie możliwości ukarania osoby niewinnej. Realizacji tego zadania służą przede wszystkim środki dowodowe. Bez wątpienia dowody są tym elementem, na którym opiera się cała konstrukcja każdego procesu i mają one dla niego zasadnicze znaczenie. Otrzymane przy pomocy przeprowadzonych dowodów informacje stanowią podstawę ustaleń faktycznych, decydujących o treści decyzji podejmowanych w toku postępowania, w tym także rozstrzygnięć o głównym przedmiocie procesu .
Instrumenty przewidziane przez przepisy proceduralne mają umożliwić organom procesowym dotarcie do źródeł dowodowych, uzyskanie potrzebnych informacji i wprowadzenie ich do postępowania karnego, a następnie przeprowadzenie dowodów. Jednakże przepisy proceduralne przewidują pewne ograniczenia w uzyskiwaniu dowodów, co wynika z konieczności ochrony dóbr wyższego rzędu niż interes procesu karnego (wymiaru sprawiedliwości). Są to zakazy dowodowe, zabraniające przeprowadzania dowodu w określonych warunkach lub stwarzające ograniczenia w pozyskiwaniu dowodów. Ponadto niedopuszczalne jest wpływanie na wypowiedzi przesłuchiwanej osoby za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej, jak też stosowanie hipnozy albo środków chemicznych bądź technicznych, wpływających na procesy psychiczne takiej osoby lub mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem. Sankcją za naruszenie zakazu jest dyskwalifikacja uzyskanego w ten sposób dowodu .
Zupełnie inaczej natomiast przedstawia się problem uzyskiwania wyjaśnień, zeznań oraz oświadczeń od osób, które uczyniły to w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi. Pojęcie owych warunków jest bardzo nieostre i od dawna wywołuje wiele sporów w doktrynie. W trakcie prowadzonych na ten temat dyskusji, prawie zawsze podnoszone było zagadnienie stosowania przez organy procesowe podstępu i jego wpływu na swobodę wypowiedzi osoby przesłuchiwanej. Od dawna wiadomo jest, że podstęp należy do tych środków, które charakteryzują się wysoką skutecznością w zwalczaniu przestępczości. Z różnych jednak powodów jego stosowanie spotyka się ze sprzeciwem, szczególnie dogmatyki procesu karnego. Podnosi się, że podstęp (czyli świadome wprowadzanie przesłuchiwanego w błąd) wyłącza swobodę wypowiedzi i tym samym powinien powodować dyskwalifikację dowodu. Przestawiciele tego kierunku akcentują, że podstęp jest naganny z moralnego punktu widzenia. Tylko niewielu teoretyków jest zdania, że podstęp może być stosowany w procesie karnym, szczególnie na etapie postępowania przygotowawczego, a uzyskane przy jego pomocy dowody powinny być poddane ocenie organu procesowego przez pryzmaty ich wiarygodności .
Zmiana nastawienia do podstępu jest dostrzegalna na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy w naszym kraju nastąpił gwałtowny wzrost przestępczości, w szczególności zorganizowanej i brutalnej oraz transgranicznej. Okazało się wtedy, że tzw. klasyczne metody uzyskiwania dowodów są mało efektywne w walce z tym zjawiskiem. Przedstawiciele aparatu ścigania i wymiaru sprawiedliwości wskazywali, że przyczyną takiego stanu rzeczy jest m.in. nieadekwatność ustawowych rozwiązań w zakresie zdobywania dowodów winy w stosunku do metod i determinacji zorganizowanych grup przestępczych w osiąganiu założonych przez nie celów. Wśród proponowanych lub przyjętych rozwiązań ustawowych, wiele opartych jest na podstępie (np. podsłuch telefoniczny). Uświadomiono sobie, że walka z tego typu przestępczością, bez sięgnięcia po zupełnie inne niż dotychczas metody postępowania, nie rokuje większych szans na powodzenie .
Niniejsza praca – poświęcona problematyce stosowania podstępu w procesie karnym – składa się z pięciu rozdziałów.
W rozdziale pierwszym zatytułowanym „Zagadnienia wprowadzające” poświęcono nieco miejsca takich kwestiom, jak: pojęcie podstępu, podstęp w prawie karnym procesowym, zakazy dowodowe.
Rozdział drugi p.t. „Stosowanie podstępu wobec osobowych źródeł dowodowych” zawiera rozważania związane z podstępem w trakcie przesłuchania świadka, w trakcie przesłuchania podejrzanego (oskarżonego) oraz w trakcie przesłuchania biegłego.
W rozdziale trzecim zatytułowanym „Podstęp a dowodowe czynności poszukiwawcze” wyjaśniono szczegółowe kwestie poświęcone kontroli korespondencji, a także kontroli i utrwalaniu rozmów telefonicznych.
W rozdziale czwartym p.t. „Podstęp w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych” zawarte są rozważania na temat zakupu kontrolowanego i kontrolowanej łapówki, przesyłki nadzorowanej oraz tajnego agenta policji.
W rozdziale piątym zatytułowanym „Wykorzystanie dowodów uzyskanych przy pomocy podstępu” omówiono problem dopuszczalności dowodowego wykorzystania informacji zdobytych przy zastosowaniu podstępu w trakcie czynności operacyjno-rozpoznawczych, jak również kwestię wykorzystania dowodów uzyskanych przy pomocy podstępu w procesie karnym.
Tytuły rozdziałów:
1. Wstęp
2. Zagadnienia wprowadzające
3. Stosowanie podstępu wobec osobowych źródeł dowodowych
4. Podstęp a dowodowe czynności poszukiwawcze
5. Podstęp w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych
6. Wykorzystanie dowodów uzyskanych przy pomocy podstępu
7. Zakończenie
8. Bibliografia