Przestępstwo niealimentacji

Celem pracy jest omówienie jednego z przestępstw przeciwko rodzinie i opiece, a mianowicie przestępstwa niealimentacji.

Analizując instytucję prawa alimentacyjnego w kategoriach historycznych, należy stwierdzić, iż zmieniała ona nie tylko swój charakter, zakres, formę i treść w zależności od zmian dokonujących się w rodzinie, społeczeństwie i państwie. Oprócz tego zmieniały się także sposoby reagowania społeczeństwa i państwa wobec tych, którzy nie wywiązywali się z nałożonych na nich obowiązków. Wydaje się, iż dostarczenie środków utrzymania osobom najbliższym, szczególnie członkom własnej rodziny, dzieciom i starcom, niezdolnym do utrzymania się we własnym, zakresie, było zawsze i jest nadal uznawane przez społeczeństwo za powinność moralną bezwzględnie obowiązującą, leżącą u podstaw stosunków rodzinnych, biorącą swój początek i treść z prawa naturalnego człowieka do wzajemnej pomocy, współdziałania i opieki.

We wszystkich znanych definicjach rodziny stwierdza się, iż jedną z jej podstawowych cech jest zapewnienie od strony ekonomicznej utrzymania i wychowania dzieci dla doprowadzenia ich do wieku dojrzałego, czyli do takiego wieku, w którym mogą już same zdobywać środki pożywienia i zaspokajać inne, żywotne potrzeby niezbędne dla utrzymania się przy życiu. Zresztą współczesne badania etnograficzne potwierdzają fakt, iż w stosunkach rodzinnych ludów pierwotnych wzajemne zobowiązania - nawet dalszych krewnych wobec siebie - mają dużą moc wiążącą i spotykają się z pozytywną oceną społeczną .

Prawny obowiązek alimentacji powstał niewątpliwie później. Na temat początków tego prawa toczą się w nauce spory. Niektórzy autorzy doszukują się jego początków w prawie rzymskim, inni dopiero w społeczeństwach XVIII i XIX w., ale przecież już w kodeksie Hammurabiego przepisy nakazywały mężowi, aby chorej żony nie wypędzał, lecz aby aż do jej śmierci dawał pożywienie i zapewnił odpowiednie mieszkanie. Natomiast w starożytnym Rzymie, w okresie klasycznym, na ojcu rodziny ciążył prawny obowiązek dostarczenia dzieciom utrzymania (alimenta), przy czym obowiązek ten nie ustawał nawet wówczas, gdy był on w biedzie, skoro mógł wystarać się o wsparcie w urzędach aprowizacyjmych (profecturae annonae) lub tzw. institutiones alimentariae .

Jeśli chodzi o penalizację czynów polegających na niewywiązywaniu się z obowiązku alimentacyjnego, to na ogół uważa się, iż nastąpiło to dopiero w końcu XIX w. Jako uzasadnienie tak późnego pojawienia się omawianego przestępstwa podaje się w pierwszej kolejności fakt, iż „dominująca przez wiele wieków rola mężczyzny w małżeństwie i rodzinie nie pozwalała, aby uprzywilejowany w rodzinie mężczyzna - typowy sprawca przestępstwa niealimentacji - mógł podlegać represja karnej za ten czyn” . Jako o następnej przyczynie mówi się o wykształceniu dopiero w końcu XIX w. modelu nowoczesnego państwa, wnikającego coraz bardziej we wszystkie sprawy życia społecznego, oraz o długiej ewolucji prawa karnego w kierunku uznania karalności niedopełnienia obowiązku określonej pomocy oraz uznawania za przestępstwo zachowań polegających na zaniechaniu .

Warto jednak zwrócić uwagę na to, że w literaturze przedmiotu S. Grzybowski, pisząc o obowiązku alimentacji w prawie formacji niewolniczej, stwierdza między innymi, iż „wiele systemów państw niewolniczych przez cały czas swego rozwoju w ogóle nie wyszło poza uznawanie tego obowiązku jedynie jako powinności moralnej, co najwyżej obłożonej sankcjami natury sakralnej lub karnej” , a Z. Siwik pisze, że w starożytnym Rzymie w okresie klasycznym „pozostawienie dzieci beż pokarmu stanowiło zbrodnię” . W związku nie da się tak jednoznacznie stwierdzić, iż przestępstwo niealimentacji sięga dopiero końca XIX w. oraz czy zasadniczą przyczyną niekaralności niealimentacji w ubiegłych wiekach była dominująca rola mężczyzny w małżeństwie i rodzinie, czy też decydowały o tym inne względy, np. przekonanie, że ingerencja prawa karnego w życie rodzinne z wielu względów nie jest wskazania, że są to sprawy osobiste, wewnątrzrodzinne, w które wkraczać należy za pomocą środków karnych tylko w wypadkach wyjątkowo drastycznych dla dalszych losów rodziny, to znaczy wtedy, gdy stopień. społecznego niebezpieczeństwa czynu jest tak znaczny, że zagraża bezpośrednio życiu lub zdrowiu poszczególnych członków rodziny. Nie bez znaczenia mógł być również fakt, iż z uwagi na ówczesny stan sił wytwórczych, organizację społeczeństwa oraz rodziny, czyny te zdarzały się na tyle sporadycznie i miały tak łagodny przebieg, iż nie wymagały ingerencji państwa w postaci kary sądowej .

Rozważania zawarte w pracy zostały podzielone w sumie na sześć rozdziałów. W poszczególnych rozdziałach omówione zostały następujące zagadnienia: w rozdziale pierwszym - pojęcie niealimentacji, koncepcje regulacji uporczywej niealimentacji w poprzednim stanie prawnym oraz ramy zjawiska niealimentacji, w rozdziale drugim – charakterystyka ustawowych znamion przestępstwa niealimentacji w kodeksie karnym z 1997 r., w rozdziale trzecim - formy stadialne oraz zjawiskowe przestępstwa niealimentacji, w rozdziale czwartym – zbieg przestępstw i zbieg przepisów, w rozdziale piątym - okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną, natomiast w rozdziale szóstym - zagrożenie karą i środkami karnymi.

Podstawę źródłową pracy stanowią monografie omawiające problematykę alimentów, obowiązku alimentacyjnego oraz przestępstwa niealimentacji. W pracy wykorzystano również podręczniki do prawa karnego, komentarze do kodeksu karnego, jak również artykuły opublikowane w periodykach prawniczych.

Tytuły rozdziałów:
1. Wstęp
2. Uwagi wprowadzające
3. Przestępstwo niealimentacji w kodeksie karnym
4. Formy stadialne i zjawiskowe przestępstwa niealimentacji
5. Zbieg przestępstw i zbieg przepisów
6. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną
7. Zagrożenie karą i środkami karnymi
8. Zakończenie
9. Bibliografia