Antarktyda w prawie międzynarodowym

Wprowadzenie do problematyki pracy

Sprawa uregulowania sytuacji prawnej i politycznej Antarktydy interesuje ludzi już od końca XIX stulecia, kiedy to rozwój nauki, a w szczególności odkrycia geograficzne, umożliwiły ekspansję poza kręgi polarne Ziemi, sięgając coraz to dalej w głąb obszarów podbiegunowych. Ekspansja ta doprowadziła do dotarcia człowieka - jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny światowej - do obu biegunów globu ziemskiego. W miarę gdy opanowanie przez człowieka zaczęło nabierać cech trwałości, wobec zainteresowania gospodarczego, naukowo-badawczego i wojskowo-strategicznego w okresie międzywojennym wzmogła się rywalizacja państw o opanowanie nie należącej do nikogo Antarktydy. Przy tym pamiętać należy, że w zasadzie od pierwszej wojny światowej był to jedyny obszar na Ziemi nie opanowany trwale i nie podzielony politycznie. Stąd ta wspomniana rywalizacja państw w tej części świata zaczęła nabierać niezwykle ostrych cech, a nawet szereg państw usiłowało w drodze aktów jednostronnych zawładnąć częścią lub nawet całością obszaru antarktycznego .

Pozornie mogłoby się wydawać, że odległa od Polski, bezludna i niedostępna Antarktyda leży całkowicie poza sferą zainteresowań naszego państwa i społeczeństwa. W rzeczywistości jednak są to tylko pozory. Należy dostrzec nie tylko na rosnące z roku na rok zainteresowanie Antarktyką nauki polskiej oraz na potencjalne możliwości korzyści gospodarczych, jakie mogłyby płynąć dla Polski z zaangażowania się w działalność rybołówczą i wydobywczą w tej części świata, ale przede wszystkim na bezpośrednie zainteresowanie naszego kraju szczególnymi politycznymi i prawnymi aspektami sytuacji tego - jak go określają - „kontynentu pokoju i nauki” we współczesnym świecie .

Niepodzielność pokoju, jak pokazuje doświadczenie historyczne, nie jest i nie była frazesem politycznym. Tym bardziej jest ona faktem oczywistym w naszych czasach. Jest to jasne dla każdego, kto zdaje sobie sprawę z nieograniczonych niemal możliwości współczesnej techniki wojennej epoki jądrowo-rakietowej. W dobie globalnej strategii wojennej nawet tak peryferyjna i niedostępna część świata, jak Antarktyka, stać się może niebezpieczną bazą wojskową i dodatkowym elementem napięcia międzynarodowego. Fakt zaś, że jest to obszar niezamieszkały przez ludzi, sprawia, iż istnieją tam większe potencjalne warunki niż w zamieszkałych częściach świata dla wyzyskania go do celów wojennych .

W Polsce, gdzie zrodziła się idea stref bezatomowych, z większym niż w jakimkolwiek innym kraju zadowoleniem przyjęto wiadomość o przekształceniu Antarktydy w pierwszą na naszej planecie strefę bezatomową. Wydarzenie to urosło do roli historycznego precedensu, na który powoływali się politycy i prawnicy, który często przytaczano w dyskusjach rozbrojeniowych. Jednocześnie postanowienia traktatowe, dotyczące przekształcenia Antarktydy w strefę bezatomową, wywarły swój wpływ na sformułowania postanowień odpowiednich porozumień międzynarodowych o utworzeniu strefy bezatomowej w Ameryce Łacińskiej i zakazie wyzyskania do celów wojskowych przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi .

Opis zawartości pracy

Celem pracy jest analiza geopolitycznego i prawno-międzynarodowego statusu Antarktydy we współczesnym świecie.

Praca została podzielona na cztery rozdziały. W rozdziale pierwszym omówiono odkrycie i badania Antarktydy, geografię Antarktydy oraz status prawny Antarktydy przed wejściem w życie Traktatu Antarktycznego.

Rozdział drugi prezentuje kwestie związane z aktami międzynarodowymi regulującymi problematykę geopolitycznego podziału Antarktydy. Do najważniejszych aktów prawnych w tej materii zaliczono: Traktat Antarktyczny z 1959 r., konwencję o zachowaniu żywych zasobów morskich Antarktyki z 1980 r., konwencję o regulacji działalności dotyczącej antarktycznych bogactw mineralnych z 1988 r. oraz protokół do Traktatu Antarktycznego o ochronie środowiska z 1991 r.

Rozdział trzeci zawiera dokładną charakterystykę problematykę suwerenności na obszarze Antarktydy. W rozdziale tym omówiono różnorodne teorie odnoszące się właśnie do kwestii suwerenności tego kontynentu, a mianowicie: teorię sektorów, teorię ciągłości oraz geograficznej bliskości, prawa historyczne do Antarktydy, koncepcję odkrycia i symbolicznego zajęcia Antarktydy oraz teorię efektywnej okupacji.

W czwartym, ostatnim rozdziale pracy, zawarte zostały rozważania na temat roszczeń państw trzecich do wspólnego dziedzictwa ludzkości w Antarktydzie, mechanizmów służących ochronie interesów państw trzecich oraz postanowień Traktatu Antarktycznego dotyczących roszczeń państw trzecich.

Podstawę źródłową pracy stanowią przede wszystkim dwie monografie poświęcone problematyce statusu prawno-międzynarodowego Antarktydy, a mianowicie Sytuacja Antarktyki w świetle prawa międzynarodowego autorstwa J. Machowskiego oraz Ewolucja statusu prawnego Antarktyki a państwa trzecie autorstwa A. Wyrozumskiej. Oprócz tego w pracy wykorzystano artykuły zawarte w periodykach prawniczych, a w pierwszym rozdziale pracy – dodatkowo literaturę z zakresu geografii i geologii Antarktydy.