Bezpieczeństwo a ograniczenia praw człowieka

Celem pracy jest analiza problematyki ograniczenia wolności i praw jednostki w polskim systemie prawnym ze względu na zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Głównym pytaniem w niniejszej pracy jest rozstrzygnięcie, czy kompetencje służb specjalnych stanowią ograniczenie praw i wolności jednostki, czy też są narzędziem realizacji bezpieczeństwa i porządku publicznego, czy da się w ogóle te dwie kwestie jakoś pogodzić.

W celu ustalenia pozycji prawnej człowieka w każdym systemie państwowym podstawowe znaczenie ma rozważenie zasady wolności, ponieważ to ona właśnie stanowi doktrynalne uzasadnienie, co wolno mu czynić. Prawo do wolności stanowi źródło ukształtowania jego wolności i praw. Dlatego też właśnie ustrojodawca powinien w pierwszej kolejności przesądzić, czym jest wolność jako wartość konstytucyjna, a w każdym razie ukierunkować jej doktrynalne powiązania.

Konstytucja RP z 1997 roku nie ustanawia wolności jako podstawowego dobra chronionego jej postanowieniami. Przewiduje jedynie formalną gwarancję wolności, gdyż stanowi w art. 31 ust. 1, że podlega ona ochronie prawnej. Materialnych przesłanek ochrony prawnej trzeba poszukiwać głównie w uznaniu godności człowieka, która zgodnie z art. 30 Konstytucji stanowi jej źródło, a także przyjętej zasadzie, zgodnie z którą nie wolno nikogo zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje (art. 31 ust. 2 zd. 2). Zasadnicze znaczenie dla pojęcia wolności ma również nałożenie na każdego obowiązku poszanowania wolności innych. Konieczne jest także odwołanie się do art. 1 Konstytucji, który określa Rzeczpospolitą jako dobro wspólne wszystkich obywateli.

Wolność, aczkolwiek jest prawem naturalnym człowieka, jest też z naturalnych względów ograniczona. Konstytucja ustanawia zasadę prawnej ochrony wolności oraz uznaje, że wolność innych podmiotów stanowi granicę swobody korzystania z wolności. W ten sposób Konstytucja stanowi także kryterium rozstrzygające o treści wolności w konkretnym przypadku poprzez możliwość proporcjonalnego wyważenia wartości dóbr .

W tym miejscu można jedynie powołać się na ustalone w doktrynie zasady, które pozwalają ramowo określić minimalne ujęcie tej regulacji. Jest to jednak możliwe wyłącznie w płaszczyźnie formalnej. Wolność rozpatrywana w aspekcie pozytywnym oznacza prawo do czynienia wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane. Człowiek korzysta więc w pełni z tej swobody, dokonuje wyboru zachowań i nie jest zobowiązany powoływać podstawy prawnej swego postępowania. Natomiast na władzy spoczywa obowiązek wskazania podstawy prawnej działań zmierzających do ograniczenia tej swobody. Formalne ujęcie zasady wolności określa zatem granice prawa swobodnego zachowania podmiotu .

W materialnym ujęciu zasada wolności nie daje się już sprowadzić do tak jednoznacznie i precyzyjnie określonych założeń, jak to jest możliwe z formalnego punktu widzenia. Trzeba bowiem odpowiedzieć na pytanie, jakie przesłanki muszą być spełnione, aby można było narzucić obowiązek spełnienia nakazu lub zakazu. W tej kwestii nie da się sformułować żadnych przybliżających kryteriów poza odwołaniem się do zasady godności człowieka i innych zawartych w Konstytucji. W konsekwencji istotnego znaczenia interpretacyjnego nabiera zawarte w art. 31 ust. 2 Konstytucji zobowiązanie każdego podmiotu do poszanowania wolności innych. Postanowienie to nie daje jednak żadnych wskazówek materialnych, które uzasadniałyby te ograniczenia. Niezbędne będzie zatem sięgnięcie do zasad rozproszonych w tekście Konstytucji, w tym przede wszystkim umieszczonych w jej rozdziale I. Wskazówek ułatwiających interpretację trzeba też poszukiwać we wstępie do Konstytucji. Zawiera on bowiem odesłanie do takich wartości, jak: wolność i sprawiedliwość, a ponadto nakazuje współdziałanie władz, dialog społeczny oraz realizację zasady pomocniczości. Również regulacje aktów prawa międzynarodowego, przede wszystkim Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i orzecznictwo stosujących je organów ułatwiają odnalezienie właściwej koncepcji interpretacji prawa wewnętrznego .

Zapewnienie bezpieczeństwa stanowi bez wątpienia jedno z najważniejszych zadań władz publicznych. W tym celu nieodzowne jest stosowanie m.in. działań tajnych, chociażby w postaci określonej aktywności służb specjalnych oraz wykorzystania technik operacyjnych. Pociąga to za sobą konieczność ograniczenia niektórych praw i wolności jednostki. Trzeba jednak pamiętać o tym, że powyższe działania muszą mieć odpowiednio wyważoną skalę i podejmowanie w takich granicach, aby wolność jednostki w państwie nie stała się fikcją.

Praca składa się ze wstępu, czterech rozdziałów i zakończenia. Pierwszy rozdział poświęcony jest problematyce bezpieczeństwa obywatela w państwie demokratycznym, zasadom ograniczenia praw i wolności jednostki w Konstytucji RP oraz Międzynarodowemu Paktowi Praw Osobistych i Politycznych.

Drugi rozdział pracy poświęcony został ograniczeniom wolności i praw człowieka wynikającym z wprowadzenia stanu nadzwyczajnego. Odrębnie omówiono regulacje dotyczące stanu klęski żywiołowej, stanu wyjątkowego, stanu wojennego oraz stanu wojny.

W rozdziale trzecim przedstawiono kompetencje służb specjalnych w zakresie ograniczenia praw i wolności jednostki. Natomiast w rozdziale czwartym scharakteryzowano funkcje służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa oraz nadzór nad działalnością służb specjalnych w Polsce.

Podstawę źródłową pracy stanowią monografie dotyczące praw i wolności człowieka, artykuły z periodyków prawniczych, podręczniki do prawa konstytucyjnego oraz monografie poświęcone zagadnieniu służb specjalnych. W pracy wykorzystano również teksty aktów prawnych oraz orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego.