Opis pracy
Celem pracy jest omówienie postępowania sądowego w sprawach o ubezwłasnowolnienie.
Problematyka ubezwłasnowolnienia stanowi ważny fragment szerszej problematyki prawnej ochrony zdrowia psychicznego i ma doniosłe znaczenie społeczne. Ubezwłasnowolnienie stanowi silną ingerencję w sferę praw osobistych jednostki i dotyka podstawowych praw obywatela w zakresie swobodnego kierowania swoim postępowaniem. Jest więc rzeczą szczególnie ważną, aby ingerencja ta występowała tylko w wypadkach uzasadnionych i w interesie osoby dotkniętej zaburzeniami psychicznymi. Orzekanie w tak delikatnych i trudnych sprawach ustawodawca powierzył sądom, których zadaniem jest przeprowadzenie postępowania i wydanie orzeczenia odpowiadającego stanowi psychicznemu i interesom osoby, której dotyczy.
Osoba dotknięta zaburzeniami psychicznymi niejednokrotnie może nie dysponować psychiczną zdolnością do załatwienia swoich spraw, w związku z czym nie będzie w stanie podejmować świadomie celowych czynności prawnych, zmierzających do osiągnięcia określonych skutków prawnych. W tej sytuacji zachodzi potrzeba zapewnienia takiej osobie odpowiedniej ochrony jej praw podmiotowych. Jedną z form prawnych ochrony praw tej osoby stanowi instytucja ubezwłasnowolnienia.
Już w prawie rzymskim stan umysłowy osoby wywierał wpływ na jej zdolność do działań prawnych. Choroba umysłowa (dementia furor) pozbawiała ją całkowicie tej zdolności. Nie znane było jednak prawu rzymskiemu urzędowe stwierdzenie stanu choroby umysłowej jednostki i wydanie orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu. Z tego powodu w okresie przerw w chorobie umysłowej, tzw. lucida intervalla, osoba ta mogła dokonywać ważnych czynności prawnych. Natomiast marnotrawstwo powodowało jedynie ograniczenie zdolności do działań prawnych. Dla osób chorych umysłowo i marnotrawców prawo dwunastu tablic przewidywało ipso iure ustanowienie kurateli (tzw. cura iuriosi i cura piodigi). Dopiero w okresie późniejszym rozwinęła się kuratela z nominacji urzędnika .
W ujęciu konstrukcyjnym ubezwłasnowolnienia istnieją w poszczególnych systemach prawnych zasadnicze różnice. W zasadzie podstawową przesłankę ubezwłasnowolnienia stanowią określone zaburzenia psychiczne, np. choroba psychiczna czy też niedorozwój umysłowy. Wyjątkowo tylko przesłankę ubezwłasnowolnienia mogą stanowić ułomności fizyczne. Tak np. prawo japońskie, podobnie jak prawo włoskie, dopuszcza ubezwłasnowolnienie z powodu ułomności fizycznych osoby, takich jak: głuchota, niemota, ślepota. Natomiast cechą charakterystyczną nowego prawa francuskiego jest istniejąca obecnie możliwość odpowiedniego i elastycznego dostosowania przewidzianych przez prawo środków służących ochronie osób dotkniętych zaburzeniami psychicznymi i związanych z tym skutków prawnych do okoliczności każdej konkretnej sprawy .
Praca obejmuje siedem rozdziałów. Kolejno omówione zostały następujące zagadnienia: w rozdziale pierwszym - ewolucja postępowania o ubezwłasnowolnienie w perspektywie historycznej, w rozdziale drugim - postępowanie o ubezwłasnowolnienie na tle innych spraw rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym, w rozdziale trzecim - podmioty postępowania, w rozdziale cztery - przedmiot postępowania o ubezwłasnowolnienie, w rozdziale piątym - przebieg postępowania, w rozdziale szóstym - orzeczenia w sprawach o ubezwłasnowolnienie i ich specyfika, natomiast w rozdziale siódmym - środki odwoławcze w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie.
Podstawę źródłową pracy stanowią monografie dotyczące postępowania o ubezwłasnowolnienie, podręczniki do postępowania cywilnego oraz odrębne podręczniki dotyczące wyłącznie postępowania nieprocesowego, komentarze do kodeksu postępowania cywilnego, a także artykuły opublikowane w periodykach prawniczych. Przy pisaniu pracy posługiwano się także zbiorami orzeczeń Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych.
Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż literatura dotycząca postępowania o ubezwłasnowolnienie jest raczej fragmentaryczna, przy czym jej część ma już tylko wartość historyczną. Ten stan rzeczy trzeba uznać za wysoce niezadowalający, tym bardziej że na tle postępowania o ubezwłasnowolnienie wyłania się szereg istotnych i złożonych zagadnień teoretycznych, które niejednokrotnie odnoszą się do postępowania nieprocesowego w ogóle i mają zarazem doniosłe znaczenie dla praktyki. Niniejsza praca stanowi w zasadzie opracowanie z dziedziny prawnoprocesowej, które oparto na podłożu materialnoprawnym. Dlatego też nie jest to wszechstronne i kompleksowe opracowanie problematyki materialnoprawnej ubezwłasnowolnienia. Wymagałoby to znacznego rozszerzenia zakresu pracy i zarazem odpowiedniego ścieśnienia problematyki procesowej. Zagadnienia materialnoprawne stanowią przedmiot rozważań w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne dla podjęcia problematyki procesowej.