Prawo i gałęzie prawa

Czym jest prawo?

Termin „prawo” występuje w języku polskim w co najmniej trzech zasadniczo odmiennych znaczeniach:

• mówiąc o prawie odnosić można ten termin do twierdzenia opisującego pewną prawidłowość występującą w przyrodzie względnie w życiu społecznym, a możliwa jest jego weryfikacja przez orzeczenie czy jest ono prawdziwe, czy też fałszywe. W znaczeniu tym „prawo” jest wynikiem szeroko pojętego procesu poznania. Jeśli opiera się on na metodach uznawanych za naukowe, określa się je mianem prawa nauki. Prawo takie można wykrywać, a nie stanowić w działaniach organów państwowych. Prawa nauki muszą potwierdzać fakty, a nie przymus państwowy (jak było przykładowo w epoce stalinizmu z prawem Łysenki, że dziedziczność jest rezultatem hodowli);
• termin „prawo” stosowany może być dla określenia prawa podmiotowego, to znaczy kompleksu odpowiednio powiązanych wolności, uprawnień i kompetencji jakiegoś podmiotu. Prawo podmiotowe opisuje sytuację prawną jakiegoś podmiotu ze względu na normy prawne;
• w trzecim znaczeniu termin „prawo” odnosi się do pewnego zespołu norm postępowania o określonych cechach. Prawem jest zbiór norm generalnych i abstrakcyjnych ustanowionych albo uznanych w odpowiedniej formie przez kompetentne organy państwowe. Ich realizowanie zabezpieczone jest zorganizowanym przymusem państwowym i służy określonym siłom społecznym jako środek celowego oddziaływania na stosunki społeczne. Normą generalną nazywamy normę, której adresat wskazany jest generalnie (np. za pomocą słowa „każdy”). Natomiast normy abstrakcyjne dotyczą nie jednorazowego, lecz stałego lub wielokrotnego zachowania adresata normy.

Gałęzie prawa

Zbiór norm postępowania posiadających określony skład i strukturę nazywamy systemem prawa. W ramach systemu wyróżnia się podzbiory norm nazywane gałęziami prawa. Upraszczając można powiedzieć, że gałęzią prawa nazywamy kompleks norm regulujących pewną grupę stosunków społecznych, natomiast instytucją prawną w sensie normatywnym nazywamy kompleks norm regulujących określony stosunek społeczny. Przykładowo: gałąź to prawo karne, natomiast instytucja to przestępstwo zabójstwa.

W doktrynie tradycyjnie już wskazuje się jako jedno z podstawowych kryteriów podziału prawa na gałęzie przedmiot regulacji prawnej, a więc rodzaj regulowanych stosunków. Na tej drodze wyodrębniały się z gałęzi podstawowych (klasycznych, jak prawo cywilne) przedstawione poniżej gałęzie pochodne (jak prawo rodzinne).

Obok kryterium przedmiotowego w wydzielaniu gałęzi prawa stosowano w historii prawa kryterium podmiotowe. Na tej podstawie w prawie rzymskim wydzielano ius civile regulujące stosunki wzajemne obywateli rzymskich oraz ius gentium - regulujące stosunki wzajemne obywateli rzymskich i cudzoziemców.

Jako inne kryterium wydzielania gałęzi prawa wskazuje się sposób regulacji prawnej, a w rezultacie równorzędność lub nierównorzędność stron stosunku społecznego, czy też różnice w metodzie konkretyzacji obowiązków poszczególnych podmiotów. Wyróżnia się wtedy przykładowo prawo cywilne, w którym podmiot uprawniony dążąc do zagwarantowania efektywności norm, uruchomić może sankcję egzekucji, a także prawo karne, w którym efektywność norm może być wspierana, najczęściej z inicjatywy organów ścigania, sankcją kary. Kierując się obserwacją funkcjonowania przepisów procedury sądowej w praktyce, można stwierdzić, że w prawie cywilnym procesowym dominuje równorzędność stron postępowania, a w prawie karnym procesowym uwidaczniała się wcześniej nierównorzędność tychże (widoczna na sali sądowej, gdzie obrońca zasiadał z oskarżonym „na sali”, a oskarżyciel przy jednym stole z sądem, najczęściej na podwyższeniu).