Opis pracy
Postępowanie dowodowe stanowi niezwykle istotną część procedury sądowej. W ramach postępowania dowodowego szczególną rolę odgrywają środki dowodowe w postaci zeznań świadków. Świadek we współczesnych procedurach, nie tylko karnych ale także cywilnych jest obok dowodów rzeczowych jednym z ważniejszych dowodów osobowych wykorzystywanych podczas procesu.
Występowanie w procesie w charakterze świadka wiąże się z wieloma obowiązkami i uprawnieniami jakie gwarantuje ustawa K.P.K.. Do najważniejszych obowiązków należy stawienie się na wezwanie organu procesowego, złożenie zeznań zgodnie z prawdą i w pełnym zakresie swej wiedzy o okolicznościach dotyczących sprawy, w której ma zeznawać, a także złożenie przyrzeczenia. Z obowiązkiem zeznawania łączy się prawo do odmowy zeznań, które będzie przedmiotem mojej pracy. W swoich rozważaniach na ten temat, ujęłam wszystkie podmioty, którym ustawa przyznaje prawo do odmowy składania zeznań. Zanim jednak dokonam analizy tego zagadnienia, w rozdziale I wyjaśnię pojęcie świadka zarówno w znaczeniu faktycznym jak i procesowym, wskażę na różnorodność tych definicji na tle literatury przedmiotu i orzecznictwa, a także pokażę rozmaite kryteria jakie mogą być podstawą podzielenia instytucji świadka na różne kategorie. W rozdziale II dokonam szczegółowej analizy prawa do odmowy przysługującego osobom najbliższym dla oskarżonego na podstawie art. 182 § 1 i 2 K.P.K..
Przedmiotem moich rozważań będzie problem kiedy i w jakim zakresie świadek może powołać się na to uprawnienie, a także analiza pojęcia „osoby najbliższej” dla oskarżonego. Prawo do odmowy przysługuje także mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Uzupełnieniem instytucji prawa do odmowy jest art. 185 K.P.K., wskazujący na możliwość zwolnienia świadka z zeznawania lub odpowiedzi na pytanie, wówczas, gdy pozostaje w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym. Analizę tego artykułu rozpocznę od wyjaśnienia czym jest szczególnie bliski stosunek osobisty i jaka jest istota tej regulacji. Ujmę także różnice, jakie zachodzą pomiędzy instytucją zwolnienia z zeznawania na podstawie art. 185 K.P.K. a 182 § 1 i 2 K.P.K.
Kolejnym problemem poruszonym w rozdziale II będzie uchylenie się świadka od odpowiedzi na pytanie, to uprawnienie gwarantuje K.P.K. w art. 183 § 1 K.P.K.. Przesłanką umożliwiającą powołanie się na treść tego artykułu jest wystąpienie obawy narażenia świadka lub osoby dla niego najbliższej na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. W rozdziale II znajdą się zatem różne formy uchylenia się od obowiązku zeznawania oraz krąg osób uprawnionych do skorzystania z tego prawa. Nie sposób pominąć bardzo ważnej kwestii związanej z czynnościami jakie powinien, a jakie może podjąć organ procesowy w celu umożliwienia świadkom realizacji swoich praw.
Przy okazji analizy uprawnienia świadka do odmowy zeznań trzeba poruszyć problematykę związaną z tajemnicami informacji niejawnych, zawodową czy funkcyjną, traktować będzie o tym cały rozdział III niniejszej pracy. W pierwszej kolejności omówię tajemnicę informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne” wskazując na jej istotę, krąg osób zobowiązanych do jej zachowania oraz faktów objętych tą tajemnicą. Świadka można przesłuchać co do okoliczności stanowiących tajemnicę informacji niejawnych ale po odpowiednim zwolnieniu świadka z jej zachowania. Przedstawię także jak kwestię tajemnic regulowała poprzednia ustawa o ochronie informacji niejawnych z 1999 r., która niedawno została uchylona. W kolejnej części rozdziału III będzie mowa o przesłuchaniu świadków co do faktów objętych tajemnicą informacji niejawnych o klauzuli tajności ”zastrzeżone” lub „poufne” a także tajemnicą zawodową i funkcyjną. Wyszczególnię, jak tę kwestię reguluje K.P.K. a jak ustawy zawodowe, a także jaka jest wzajemna relacja tych unormowań. Ustawodawca wyszczególnił zwykły i kwalifikowany tryb zwalniania świadka z zachowania tajemnicy informacji niejawnych zastrzeżonych i poufnych i tajemnicy zawodowej. Szczególny tryb dotyczy takich zawodów jak notariusz, adwokat, radca prawny, doradca podatkowy, lekarz lub dziennikarz i reguluje go art. 180 § 2 K.P.K..
W rozdziale IV zajmę się problematyką świadka będącego oskarżonym w innym postępowaniu o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem, któremu ustawa w art. 182 § 3 K.P.K. nadaje prawo do odmowy zeznań. Jest to instytucja, która związana jest ze zmianą ról w procesie, polegającą na tym że współsprawca czynu zeznaje w charakterze świadka w innym postępowaniu. Po omówieniu podmiotów uprawnionych do odmowy zeznań w rozdziale V zajmę się aspektami proceduralnymi związanymi ze skorzystaniem przez świadka z prawa do odmowy. Tutaj istotną kwestią będzie moment, do którego uprawniony świadek może się powołać na odmowę zeznań. Tę kwestię reguluje art. 186 § 1 K.P.K. ustanawiający termin prekluzyjny do skorzystania z prawa do odmowy zeznań, po upływie którego czynność ta będzie nieskuteczna. W związku z momentem, do którego można złożyć chęć skorzystania ze swego prawa związany jest zakaz dowodowy ustanowiony w dalszej części przepisu art. 186 § 1 K.P.K.. Zgodnie z tym zakazem, jeżeli świadek skorzysta z prawa do odmowy, poprzednio złożone zeznania nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone.
Przy aspektach proceduralnych bardzo ważne są również czynności organów procesowych takie jak odpowiednie wezwanie świadka do stawiennictwa się w sądzie w celu złożenia zeznań oraz uprzedzenie go o przysługujących mu prawach. Skutkiem skorzystania przez świadka z prawa do odmowy, jak już wcześniej wspomniałam łączy się zakaz dowodowy związany z nieodtwarzaniem poprzednich zeznań świadka np. złożonych podczas postępowania przygotowawczego. Art. 186 § 1 K.P.K. nie ma zastosowania do świadków, którzy na podstawie art. 185 K.P.K. zostali zwolnieni jedynie z obowiązku udzielenia odpowiedzi na pytanie , a także w stosunku do świadków, którzy w czasie rozprawy bezpodstawnie odmawiają zeznań.
Ostatnią kwestią, którą poruszę w tym rozdziale to forma w jakiej świadek powinien oświadczyć o chęci skorzystania z prawa do odmowy. W doktrynie i orzecznictwie SN można znaleźć różne poglądy na ten temat. Możliwe są tutaj dwa warianty, złożenie oświadczenia bezpośrednio poprzez stawiennictwo się w sądzie bądź też nadesłanie organom procesowym stosownego oświadczenia o chęci uczynienia użytku ze swego prawa. W ostatnim, VI rozdziale mojej pracy omówię szczególne postacie świadków w kontekście prawa do odmowy. Pierwszym z nich jest świadek koronny, którego status prawny reguluje ustawa z 25.06.1997 r. o świadku koronnym . Ustawa wprost określa, że w stosunku do tego świadka nie mają zastosowania pewne przepisy ustawy K.P.K.. Kolejną, szczególną postacią świadka jest świadek anonimowy, którego tożsamość na potrzeby postępowania karnego zostaje utajniona. Ostatnią kwestią jaka znajdzie miejsce w rozdziale VI będzie świadek, zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej, którą uzyskał w wyniku popełnienia przestępstwa przez inny podmiot. Regulacja tego problemu znajduje się w art. 416 K.P.K. w związku z art. 52 KK. Ustawa przyznaje takiemu podmiotowi w art. 416 § 3 K.P.K. prawo do odmowy. W części dotyczącej tego świadka wyjaśnię w jakim zakresie podmiot ten korzysta z prawa do odmowy i jakie są konsekwencje skorzystania z tego uprawnienia.
Problematyka prawa do odmowy zeznań przysługującego podmiotowi występującemu w procesie karnym w charakterze świadka jest dość skomplikowana. Podstawowym celem postępowania karnego jest ustalenie, czy został popełniony czyn oraz wykrycie i ukaranie sprawcy. Celem mojej pracy, oprócz szczegółowej analizy prawa do odmowy, będzie wskazanie, iż dążenie do wykrycia prawdy podczas procesu karnego nie może się odbywać za wszelką cenę. Wyjaśnię, jakie wartości chroni instytucja prawa do odmowy i jak ważna jest jej rola podczas zeznań świadka. Zainteresował mnie temat dotyczący świadka w kontekście prawa do odmowy, gdyż świadek ten jest podmiotem, który chcąc złożyć zeznanie a jednocześnie będąc osobą bliską dla oskarżonego staje wobec niezwykle trudnej wewnętrznie sytuacji. Instytucja prawa do odmowy daje możliwość uniknięcia konfliktu sumienia. Celem mojej pracy jest także wskazanie podmiotów, które zeznając w charakterze świadka muszą odmówić zeznań dopóki nie otrzymają odpowiedniego zwolnienia. Problematyka prawa do domowy zeznań stała się przedmiotem mojej pracy, ponieważ uznałam, że pewne racje muszą zostać pogodzone. Mam na myśli to, że z jednej strony wymiar sprawiedliwości ściga i zwalcza czyny przestępcze zaś z drugiej strony chroni i dba o interesy uczestników postępowania.