Opis pracy
Celem niniejszej pracy jest ukazanie ewolucji teorii hipnozy na tle przemian w myśli psychologicznej do czasów Miltona Ericksona. Praca zyskała charakter teoretyczny, by pogłębić i uporządkować stan wiedzy z zakresu zjawiska hipnozy oraz opisać proces ewolucji zjawiska w kontekście zmieniających się założeń naukowych. W pracy wyszczególnione zostały podstawowe błędy na temat hipnozy, znajdujące się w dostępnej literaturze oraz podjęto próbę ustalenia twórcy terminu hipnoza. Do przeprowadzenia badań posłużono się metodą teoretyczno-historyczną oraz zastosowano metody pomocnicze, do których zalicza się analizę krytyczną i porównawczą w oparciu o analizę źródeł pierwotnych i wtórnych oraz analizę historyczną. Wyniki badań potwierdzają zachodzący proces przemian w koncepcji hipnozy, obserwowany na przestrzeni badanego okresu. W toku analizowanych zagadnień wykazano również wpływ hipnozy na formowanie się podejść terapeutycznych. Poszczególne trzy rozdziały zatytułowane zostały jako: geneza hipnozy w myśli starożytnej i przednaukowej; od magii i „fluidu” do początku naukowych koncepcji o hipnozie; hipnoterapia jako dojrzała forma teorii hipnozy. Trzeci rozdział pracy jest kluczowy oraz otwiera pole do dalszych badań nad zjawiskiem hipnozy. Podejmowana problematyka zyskuje na praktycznym znaczeniu, gdyż niniejsza praca, w świetle najnowszych doniesień naukowych, koryguje błędy występujące w literaturze przedmiotu.
W ostatnich latach jesteśmy świadkami największych w historii ludzkości zmian. Rozwój technologiczny osiągnął niewyobrażalnie szybkie tempo, tak dynamiczne, że człowiek nie jest w stanie nadążyć i przystosować się do zmian, które zachodzą. Abstrahując jednak od konsekwencji tak drastycznych przemian dla człowieka, wydaje się, iż w zakresie nauki następują równie gwałtowne przemiany.
Pośród niezliczonej liczby badań, niemożliwej do zgłębienia przez jednego człowieka, swój renesans przeżywa również psychologia. Obecnie niemalże każda dziedzina życia – wcześniej czy później – spotka się z zagadnieniami związanymi z psychologią. Psychologia biznesu, psychologia międzykulturowa czy psychologia sportu to tylko niektóre spośród najpopularniejszych obecnie nurtów. Każda z dziedzin psychologii ma swoją historię, literaturę i metody wypracowane na przestrzeni wielu lat. I choć psychologia stała się odrębną dyscypliną dopiero w 1879 roku, to jednak jej przeszłość jest o wiele dłuższa. Przed początkiem empirycznych badań z zakresu psychologii, ta najczęściej występowała wraz z myślą filozoficzną. Wśród tych myśli znalazły się także koncepcje dotyczące wyjątkowych stanów świadomości u człowieka, z których wyrosła hipnoza.
Głównym celem pracy jest ukazanie ewolucji teorii hipnozy na tle przemian w myśli psychologicznej do czasów Miltona Ericksona. Celem szczegółowym pracy jest pogłębienie i uporządkowanie stanu wiedzy na temat zjawiska hipnozy oraz próba opisu procesu wraz z dokonaniem jego charakterystyki. Za cel uważa się również skorygowanie błędnych odniesień występujących w badanych tekstach a także odnalezienie prekursora bądź prekursorów teorii hipnozy.
W związku z powyższym, autor wyróżnił kilka najistotniejszych problemów badawczych, przedstawionych w formie pytań problemowych. Po pierwsze: „Jakie były najważniejsze etapy rozwoju teorii hipnozy od Mesmera do Ericksona?”, po wtóre: „Co stanowiło początek teorii hipnozy?” oraz po trzecie: „Kto jest twórcą terminu hipnoza?”.
Aby rozważyć zaproponowane wyżej problemy badawcze, autor tematem niniejszych badań o charakterze teoretycznym uczynił: Historię rozwoju teorii hipnozy w myśli psychologicznej od Franza Antona Mesmera do Miltona Ericksona. W związku jednak ze złożonością tematu pracy – na pierwszy rzut oka – pojęcia ujęte w tytule zostaną omówione w stosownej kolejności.
„Historia” to z gr. ἱστορία, oznacza „dzieje” lub „bieg wydarzeń”, ale również „opowiadanie” (Stachowski, 2000, s. 9). „Rozwój” natomiast, to „proces podczas którego (…) twór ulega specjalizacji i zorganizowaniu w złożony (Wiśniewski, 2009, s. 618)”. „Rozwój” jednak, „nie zawsze musi być przejawem postępu” (Machinek, 2022 s. 76). „Teoria” z gr. theoría tłumaczy się jako „oglądanie, badanie” (Tokarski, 1980, s. 754). „Hipnoza” to gr. hýpnos, tłumaczone na „sen”, w ujęciu leksykonu to „sztucznie wywołany stan u człowieka, zbliżony do snu. (…) Hipnotyzer od momentu rozpoczęcia seansu hipnotycznego ma niemal nieograniczoną władzę nad medium, które podporządkowuje się wszelkim jego poleceniom – robi to jednak we śnie, nieświadomie” (Cienkowski, 1987, s. 160).
Powyższa definicja hipnozy wymaga jednak drobnego komentarza. Takie definicje, choć błędne, są powszechne także dziś, a co więcej, często zapisane są w świadomości ludzi dokładnie w ten sposób – jakoby hipnotyzer mógł przejmować władzę nad drugim człowiekiem po pstryknięciu palcami. Szczęśliwie na rynku dostępne są również inne źródła, definiujące hipnozę jako np. „stan zwiększonej podatności na sugestię i zwiększonej reaktywności, jednocześnie z obniżeniem świadomości, często wywołany koncentracją na powtarzającym się bodźcu” (Wiśniewski, 2009, s. 274).
Tematyka pracy obejmuje zatem „opowieść” o „procesie” „oglądania” i „badania” hipnozy, jako problemu psychologicznego w kontekście poglądów relacjonowanych przez myślicieli. Rozwinięcie poszczególnych aspektów powyższych zagadnień, zostanie opracowane w dalszej części pracy. Prezentowana praca badawcza zakłada odwołanie się do istotnych tekstów źródłowych z literatury przedmiotu. Autor posługiwał się głównie literaturą w języku polskim bądź przetłumaczoną na język polski. Kiedy było konieczne, autor badania korzystał także z źródeł anglojęzycznych. W znakomitej większości, dobór treści został dokonany na podstawie dorobku praktycznego przytaczanych autorów. Analizowana literatura jest więc potwierdzona praktyką bądź badaniami naukowymi. Na pochwałę zasługuje dostępność i obfitość merytoryczna wielu prac z zakresu teorii i historii hipnozy. Pozostaje jednak kwestia weryfikowania informacji, analizy porównawczej i krytycznego odniesienia, dlatego że zdarza się, iż nawet poważni twórcy powielają błędne twierdzenia na zasadzie „kopiuj-wklej”.
W ostatnich latach ukazało się kilka artykułów naukowych w tematyce hipnozy. Dostępność literatury zachwyca, natomiast najnowsze treści z zakresu hipnozy – zwykle popularnonaukowe – należą głównie do kategorii parapsychologicznych, magicznych czy ezoterycznych.
Wydaje się jednak, że hipnoza – pomimo swojego bogactwa – jest wciąż marginalizowana. W podręcznikach do psychiatrii czy psychologii, liczących tysiące stron, hipnoza jest opisywana zwykle w kilku zdaniach i to jeszcze w sposób nieprecyzyjny oraz negatywny – podobnie jak wspomniane wyżej definicje.
Na gruncie polskim brakowało badaczy, którzy mieli istotny wkład w rozwój teorii hipnozy, choć wyjątkiem jest Julian Ochorowicz, lecz jego wkład nie został uznany w środowisku. Zdarza się, także i dziś w Polsce, że hipnoza jest kojarzona z magią, okultyzmem, bądź szarlataństwem i oszustwem. W związku z powyższym, temat badań zyskuje na znaczeniu, gdyż dostrzega i zaspokaja potrzebę wyjaśnienia zjawiska.
Hipnoza wzbudza wiele kontrowersji, natomiast posiada solidne zaplecze teoretyczne, oparte na badaniach naukowych z drugiej połowy XX wieku. Nie udało się jednak dotychczas wypracować jedynej właściwej, powszechnie akceptowalnej definicji hipnozy. Nie ma również teorii, która łączy w sobie wszystkie aspekty hipnozy w jedno. Najnowsze badania skupiają się głównie na neurobiologicznych podstawach hipnozy, a dynamiczny rozwój zaliczają nurty terapeutyczne wywodzące się z terapii ericksonowskiej. Podejmowana problematyka zyskuje również na praktycznym znaczeniu w świetle źródeł, które zdarza się, że powielają informacje niesprawdzone, bądź nieprawdziwe, a istotne z perspektywy badanego zagadnienia. Do tych aspektów zalicza się choćby etymologia terminu „hipnoza”, która najczęściej jest przedstawiana przez polskich autorów w sposób błędny.
Temat budzi zainteresowanie, jednakże dotychczasowe opracowania nie uwzględniają w pełni związków przyczynowo-skutkowych i najczęściej kończą się wraz z działalnością Freuda – nie podejmują dalszych analiz. Brakuje pewnego uaktualnienia w badanych obszarach, szczególnie w języku ojczystym, czego wyrazem są niniejsze badania.
Rozdział pierwszy traktuje o zagadnieniach teoretycznych, niezbędnych do charakterystyki badanego zagadnienia oraz o genezie hipnozy w myśli starożytnej i przednaukowej. Zawiera także zarys kontekstu religijnego, kulturowego i naukowego oraz stanowi próbę odnalezienia prekursorów teorii hipnozy. Rozdział drugi stanowi istotę i główną część badań oraz koncentruje się na przejściu od magicznego spojrzenia na hipnozę do początków badań naukowych. Omawiane są w nim również kontrowersje związane z terminologią i trudnościami podejmowania badań. Rozdział trzeci poświęcony został ujęciu dojrzałej formy teorii hipnozy jako hipnoterapii. Ukazuje również pierwsze próby budowy systemów terapeutycznych opartych na teorii hipnozy, w tym psychoanalizę Freuda.