Opis pracy
Budowa rzepaku
Rzepak jest najważniejszą rośliną oleistobiałkową klimatu umiarkowanego. W Europie jego uprawa zajmuje ponad 4 mln ha. Jest to ok. 60% powierzchni łącznego areału uprawnego roślin oleistych. W Polsce jest podstawową rośliną oleistą. Uprawa zajmuje 97-99% obszaru upraw tych roślin.
Należy do rodziny Brassicaceae (kapustowatych), dawniej Cruciferae (krzyżowe), plemienia Brassiceae (kapustne), rodzaju Brassica (kapusta). Postała po skrzyżowania rzepiku z kapustą warzywną. To rośliną jednoroczna, może występować w dwóch formach botanicznych: ozimej (forma biennia) i jarej (forma annua). W Polsce uprawia się formę ozimą. Dopiero jeśli np. rzepak ozimy wymarzenie, wtedy sieje się formę jarą w zastępstwie. Korzeń rzepaku określa się jako głęboki, palowy. Korzenie boczne są liczne choć słabo rozbudowane. Łodyga rzepaku kształtuje się z wydłużenia międzywęźli. Jest rozgałęziona i wzniesiona, ma ciemnozielone lub niebieskawo zielone (także określane sinozielone) liście z delikatnym woskowym nalotem. Osiąga od 1 do 1,5 metra wysokości. Liście są ułożone skrętolegle. Dolne liście mają owalny kształt, są duże, powycinane, pierzastowrębne o wyraźnym unerwieniu. W początkowym stadium rozwoju tworzą kształt rozety. W tej fazie wyróżnia się szyjkę korzeniową i część nadliścieniową łodygi. Górne liście swoją nasadą częściowo obejmują łodygę, mniej więcej w połowie jej obwodu. Są małe, powycinane (lirowate) i ząbkowane na brzegach. Z ich pachwin wyrasta kilka do kilkunastu pędów bocznych. Pąki kwiatowe kształtują się na szczycie pędu głównego i pędów bocznych. Kwiatostan rzepaku ma kształt wydłużonego grona, dłuższego niż liście. Kwiaty o cytrynowożółtej barwie, 4-płatkowe, o płatkach długości 9-18 mm. Owocem rzepaku jest kulista łuszczyna z wyrazistym owalnym znaczkiem. Zawiera od 20 do 40 nasion, również kulistych o ciemnobrązowej barwie, prawie czarnej z lekkim niebieskawym odcieniem. Masa 1000 nasion wynosi najczęściej 4–6 g. Nasiona zawierają 40–50% tłuszczu, zwykle 45-47%.
Warunki korzystne dla uprawy rzepaku ozimego
Rzepak najlepiej rozwija się w rejonach, gdzie suma rocznych opadów wynosi od 600 do 700 mm, dobre warunki są na obszarach, gdzie ilość opadów wynosi już od 500 do 600 mm. Istotna jest częstotliwość i rozkład opadów w czasie oraz grubość okrywy śnieżnej. Należy dodać, że wymarzanie rzepaku jest wynikiem niekorzystnych czynników atmosferycznych, ale wiąże się także z cechami genetycznymi, terminem siewu i zagęszczeniem roślin, zbyt intensywnym nawożeniem azotem w okresie jesiennym (prowadzi do wybujałości rośliny). Jesienią wskazane jest nawożenie potasem, ponieważ wywołuje to zagęszczenie soku komórkowego a to z kolei obniża temperaturę zamarzania i poprawia odporność na mróz. Śnieg może zaszkodzić plantacji, gdy spadnie na niezamarzniętą glebę, bo doprowadzi to do gnicia roślin.
Wymarzanie rzepaku nie dotyczy w takim samym stopniu obszaru całej Polski. Najmniejsze ryzyko istnieje wzdłuż północnej i południowej granicy kraju, wynosi ono ok. 5%. Następnie im bardziej w głąb tym ryzyko się zwiększa. W województwie kujawsko-pomorskim wynosi 10%, co spowodowane jest wahaniami temperatury na przedwiośniu. Największe ryzyko wymarzania, sięgające 15-20%, obejmuje centralną i wschodnią część kraju, szczególnie jego północno-wschodni kraniec. Idealna temperatura kiełkowania rzepaku to 20°C. Dalszy rozwój postępuje optymalnie w temperaturze 6-15°C, która obniża się do 0°C, aby rośliny miały szansę się zahartować przed zimowym spoczynkiem. roślin. Pąkowanie przebiega najlepiej w temperaturze dla 8,5°C, kwitnienie – 4,2°C a wypełnianie nasion – 16,8°C.
Rzepak lepiej plonuje, gdy panuje wysoka wilgotność powietrza. Taki stan zmniejsza skutki długotrwałego braku opadów, a w trakcie kwitnienia zapobiega opadaniu pąków i kwiatów. Dobrze wpływa na wykształcanie nasion. W Polsce obszarem o wysokiej wilgotności powietrza jest pas nadmorski i pas jezior na pojezierzu Mazurskim i Pomorskim oraz okolice dolin rzecznych.
Rzepak ozimy najlepiej plonuje na glebach pszennych bardzo dobrych i dobrych oraz żytnich bardzo dobrych. Nieco słabiej, choć nadal dobrze, rzepak radzi sobie na glebach uboższych w składniki pokarmowe, takich jak kompleks żytni dobry i pszenny górski. Słabsze gleby grożą niedoborem wody, zwłaszcza latem. Na glebach kompleksu pszennego wadliwego często występuje erozja i posucha, tak więc uprawa rzepaku nie jest w takich warunkach wskazana.
Zabiegi agrotechniczne
Najistotniejszym działaniem agrotechnicznym w uprawie rzepaku jest siew. Ważny jest odpowiedni termin siewu, jego sposób i gęstość. Następnie istotny jest przedplon, uprawa roli, ochrona przed szkodnikami, chwastami i chorobami (agrofagami).
Rzepak dobrze reaguje na nawożenie azotem: „Produkcyjność 1 kg azotu w technologii zapewniającej właściwy termin i gęstość siewu może być wyższa nawet o 30%. Z kolei produkcyjność 1 kg azotu w technologii nieuwzględniającej zwalczania szkodników łodyg – zmniejsza się o 20%.”
Nawożenie najbardziej wpływa na ilość tłuszczu, białka i glikozynolanów zawartych w nasionach. Duże dawki azotu zwiększają zawartość białka, a zmniejszają zawartość tłuszczu.
Optymalny termin siewu rzepaku ozimego pod względem termicznym, wilgotności gleby oraz długości dnia, jest taki, aby roślina mogła osiągnąć fazę krzewienia w warunkach normalnych przed nadejściem zimy. Przezimowanie zapewnia ukształtowanie w jesieni krępej rozety liściowej i wystarczająco grubej szyjki korzeniowej.
Rzepak jest rośliną szczególnie wrażliwą na niewłaściwie wykonywane zabiegi agrotechniczne. Ma to związek przede wszystkim z budową anatomiczną i składem chemicznym nasion. Na jakość plonu wpływa dojrzałość nasion i stopień ich uszkodzenia podczas zbioru. Ważny jest właściwy okres zbioru. Niedopilnowanie tego momentu może oznaczać zbiór nasion o różnym stopniu dojrzałości i o wysokiej wilgotność. To z kolei wymaga dokładania starań przy ich suszeniu i bezpiecznym składowaniu. Niedosuszenie nasion grozi porażeniem przez mikroorganizmy, zwiększenia wzrostu wilgotności a w efekcie samozagrzewania i zbrylania.
Zbiór rzepaku można przeprowadzić metodą dwuetapową i jednoetapową, Metodę jednoetapową stosuje się w momencie osiągnięcia przez rzepak pełnej dojrzałości, a więc później. Metodę dwuetapową stosuje się wcześniej, gdy nasiona osiągają tzw. dojrzałość techniczną. W Polsce na ponad 70% areału prowadzi się zbiory technologią jednoetapową. W latach 80. ten sposób zbioru powodował duże straty nasion. W latach 90. znacząco ograniczono straty nasion po wprowadzeniu odpowiednich przystosowań w kombajnie zbożowym i dostosowaniu go do specyfiki zbioru rzepaku.
Stosowanie środków ochrony roślin w uprawie rzepaku ozimego
Uprawom rzepaku zagrażają szkodniki, zachwaszczenie i porażenie patogenami grzybowymi. Wyższe plony może zapewnić intensywna ochrona. Zazwyczaj stosuje się ochronę chemiczną. Polega na stosowaniu określonych dawek herbicydów, insektycydów, herbicydów i fungicydów w odpowiednich terminach. Po zastosowaniu herbicydów zwiększa się masa 1000 nasion. Herbicydy niszczą chwasty, ale również zmieniają biochemiczne i fizjologiczne cechy rośliny. Niepożądane skutki uboczne są związane ze składem chemicznym i dawką substancji aktywnej, ważny jest etap rozwoju i odmiana rzepaku.
Stosowanie insektycydów nasila występowanie procesów oddechowych i hydrolitycznych. W przypadku stosowania zawyżonych dawek, szczególnie w okresie kwitnienia rzepaku, powoduje hamowanie rozwoju, wzrostu, rozwoju i plonowania a także obniżanie jakości nasion.
Stosowanie fungicydów korzystnie wpływa na wysokość plonu nasion. Niektóre fungicydy (Ronilan 500 SC) w połączeniu z innymi środkami powodują wzrost liczby niedojrzałych nasion. Mimo niekorzystnych skutków ubocznych stosowanie środków ochrony roślin wraz lub obok nawozów dolistnych należy do oszczędnych technologii wspomagania roślin. Największym zainteresowaniem producentów rzepaku cieszą się właśnie technologie „low input” czyli nie wymagające dużych nakładów. Może to być np. ekologiczna technologia uprawy, alternatywa dla chemicznego wspomagania. Ekologiczna uprawa wyklucza używanie nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony oraz nawozów mineralnych. Możliwe jest stosowanie nawozów organicznych i mechaniczne usuwanie chwastów.