Wizje przyszłości kapitalizmu

Kapitalizm jest współcześnie dominującym systemem ekonomicznym na świecie. Trudno kwestionować, że jest to najbardziej wydajny system gospodarczy, jaki do tej pory wymyślił człowiek. Wcześniej nikomu nie udało się prowadzić efektywnie gospodarki na jakichkolwiek innych zasadach. Niektórzy twierdzą wprost: „rządzi rynek i tylko rynek” .

Kapitalizm definiuje się na wiele sposobów, ale do jego najbardziej charakterystycznych cech zwykle zalicza się:

• prywatny system własności, zwłaszcza kapitałów
• system wymiany zapewniający wolną konkurencję
• dążenie do maksymalizacji zysku oparte na cenowych sygnałach rynkowych

Są to cechy kapitalizmu jako systemu ekonomicznego, które z reguły wymieniają ekonomiści. Nieekonomiści dodają ponadto cechy natury politycznej, społecznej i kulturowej, a także cechy natury moralnej lub raczej ich brak. Można więc przyjąć, że dopiero łączne wyliczenie cech ekonomicznych i nieekonomicznych daje całościowy obraz systemu, pokazuje jego walory i słabości.

W literaturze znaleźć można bez trudu analizę przyczyn, które doprowadziły do osiągnięcia przez kapitalizm pozycji dominującej. Warto przede wszystkim zasygnalizować twórczość Maxa Webera. Najgłośniejszym jego dziełem jest „Etyka protestancka a duch kapitalizmu”. Teoria początków kapitalizmu w ujęciu Webera bywa niekiedy charakteryzowana jednostronnie, a mianowicie jako efekt działania jedynie religii protestanckiej. Tymczasem Weber wprowadza inne warunki-czynniki. Wiele miejsca w swoich rozważaniach poświęcił on państwu. Według teorii sformułowanej przez Maxa Webera elementy racjonalnego kapitalizmu to:

a) przedsiębiorcza organizacja kapitału;

b) zracjonalizowana technologia;

c) wolna siła robocza;

d) nieograniczone (wolne) rynki.

Z kolei warunki-przyczyny powstania kapitalizmu są następujące:

a) przewidywalne prawo;

b) niedualistyczna etyka ekonomiczna;

c) państwo biurokratyczne;

d) prawa obywatelskie .

Teorię powstania kapitalizmu zaprezentował również Douglass C. North. Zajmował się on zajmował się najpierw przyczynami sukcesów, przede wszystkim Niderlandów i Anglii. Wyjaśnienie znalazł w ukształtowaniu się praw własności, a także praw zapewniających wolności obywatelskie, polityczne, religijne i inne.

Kolejnym autorem prac analizujących rozwój gospodarki rynkowej był Karl Polanyi. Zaspokajanie przez ludzi potrzeb materialnych odbywa się jego zdaniem na trzy, zazwyczaj współistniejące sposoby, aczkolwiek w pewnych okresach któryś z nich może dominować nad pozostałymi. Są to:

a) mechanizm wzajemności, odwzajemniania;

b) mechanizm redystrybucji;

c) mechanizm wymiany rynkowej .

Zmiany w systemach alokacji można tłumaczyć nie tylko względami politycznymi czy społeczno-kulturowymi, o których pisał Karl Polanyi, protestując przeciw zagrożeniom cywilizacji (faszyzm, komunizm, wojny światowe itd.), ale też względami efektywnościowymi (np. chęcią zmniejszenia kosztów transakcyjnych), które są bliższe myśleniu ekonomicznemu. Są to wyjaśnienia trafne, ale nie zmienia to faktów, że pojawienie się wymiany rynkowej w postaci kapitalizmu spowodowały czynniki wielorakiego rodzaju: postęp techniczny, dążenia sił społecznych, ukształtowanie się państwa biurokratycznego, ochrona praw politycznych, zmiany w mentalności ludzi itd. Jak widać, są to czynniki nie tylko ekonomiczne .

Od pewnego czasu pojawia się literatura, w której analizowane są kwestie związane z wadami kapitalizmu. Co więcej, kreślone są wizje schyłku systemu kapitalistycznego. Coraz więcej osób sygnalizuje wstrząsy w podstawach kapitalizmu. W latach 60-tych XX wieku gospodarka światowa rosła w tempie 5,0% rocznie po uwzględnieniu inflacji. W latach 70-tych wzrost osłabł do 3,8% rocznie. W latach 80-tych nastąpiło dalsze zwolnienie tempa do 2,8% rocznie, natomiast w pierwszej połowie lat 90-tych świat mógł się zdobyć na tempo wzrostu wynoszące zaledwie 2,0%. W ciągu dwóch dziesięcioleci kapitalizm utracił 60% swego rozpędu.

W całej Europie Zachodniej w latach 1973-1994 nie powstało ani jedno nowe miejsce pracy netto. W tym samym okresie Stany Zjednoczone stworzyły 38 milionów nowych miejsc pracy netto, mimo że posiadają o jedną trzecią mniej ludności. Europejskie wskaźniki stopy bezrobocia, które w latach 50-tych oraz 60-tych były mniej więcej o połowę niższe od stóp bezrobocia występujących w Stanach Zjednoczonych, do połowy lat 90-tych wzrosły do poziomu dwukrotnie wyższego niż w Stanach Zjednoczonych (10,8% w porównaniu z 5,4% w marcu 1995 r.). Gdyby do tej statystyki zostali włączeni Europejczycy, którzy opuścili rynek pracy, lecz znajdują się w normalnym wieku produkcyjnym, europejskie bezrobocie wynosiłoby co najmniej 20 procent.

Indeks giełdy japońskiej Nikkei spada z 38 916 punktów w grudniu 1989 roku do 14309 w sierpniu 1992 roku, co stanowi większą obniżkę w realnych wartościach niż spadek na giełdzie amerykańskiej w latach 1929-1932. Ów krach wraz z podobnym krachem w wartościach nieruchomości prowadzi do japońskiej recesji, która zdaje się nie mieć końca. W roku 1994 japońska produkcja przemysłowa była o 3% niższa niż w roku 1992. Co roku prognozy przewidują, że wzrost rozpocznie się na nowo w następnym roku .

Bezrobocie ma być najpoważniejszym problemem kapitalizmu. Wskazuje na to wielu autorów. Wysuwa się nawet koncepcję społeczeństwa „formuły 20:80”. Formuła ta ma oznaczać, że w XXI wieku wystarczy 20% zdolnej do pracy populacji, aby utrzymać światową gospodarkę w jej rozmachu .

Niniejsza praca jest poświęcona właśnie wizjom przyszłości kapitalizmu. Jak będzie można się przekonać, wizje te nie dla systemu kapitalistycznego zbyt optymistyczne. Warto jednak podkreślić, że są to właśnie określone prognozy, które tak naprawdę nie muszą się spełnić, ewentualnie mogą się spełnić tylko w pewnej części.

Praca składa się z 3 rozdziałów. W pierwszym zasygnalizowany został problem wzrostu ubóstwa na świecie, w drugim rozdziale zaprezentowane zostało właściwie najgłośniejsze obecnie negatywne zjawisko, a mianowicie postępujący wzrost bezrobocia. W ostatnim, trzecim rozdziale omówiona została wizja zastąpienia człowieka nowoczesnymi technologiami.