Gry i zabawy dydaktyczne w edukacji dzieci przedszkolnych

Cel i zawartość pracy

Niniejsza praca porusza problematykę gier i zabawy dydaktycznych w wychowaniu przedszkolnym, jako istotnego zagadnienia dla rozwoju najmłodszych dzieci. Celem pracy jest zapoznanie się ze stosowną terminologią i klasyfikacjami, znaczeniem gier dydaktycznych w edukacji wczesnoszkolnej oraz przeprowadzenie badań własnych, dotyczących omawianego tematu. Praca ma dać odpowiedź na pytanie, jaka jest rola gier i zabaw w życiu dzieci i w jaki sposób wykorzystuje się atuty tego środka dydaktycznego w praktyce. Temat wydaje się stale aktualny, ponieważ rozwój technologii, z jakim obecnie mamy do czynienia, i który towarzyszy obecnym kilkulatkom od urodzenia z jednej strony umożliwia wprowadzanie urozmaiconych form nauki i zabawy do życia przedszkoli. Z drugiej strony może być powodem zatracenia radości ze „zwykłych” form zabawy jak kontakt z rówieśnikami, przyrodą, zabawkami, którymi bawili się nasi rodzice i dziadkowie. Dzięki części badawczej pracy być może uda się dowiedzieć, co cieszy kilkuletnie dzieci i jakie gry dydaktyczne preferują, a także jaka jest opinia nauczycieli wychowania przedszkolnego o tego rodzaju aktywności.

W rozdziale pierwszym przybliżono tematykę gier i zabaw dydaktycznych poprzez zebranie informacji dostępnych w literaturze przedmiotu. Przytoczono pojęcia zabawy dydaktycznej i gier dydaktycznych, a także klasyfikacje i charakterystykę gier i zabaw, jakiej dokonywali badacze na przestrzeni lat. Wymieniono funkcje gier przedszkolnych i omówiono ich wpływ na rozwijanie osobowości dziecka. W dalszej części skupiono się na roli nauczyciela przedszkola w organizowaniu gier i zabaw dydaktycznych oraz omówiono przykładowe gry dydaktyczne, jakie można wykorzystać w trakcie zajęć w przedszkolu.

W rozdziale drugim, który zawiera metodologię badań własnych, ustalono przedmiot i cele badań, problemy i hipotezy badawcze, metody, techniki i narzędzia badawcze. Znajduje się tam także charakterystyka grupy badawczej.

Rozdział trzeci zawiera wyniki badań własnych przeprowadzonych wśród 22 nauczycieli wychowania przedszkolnego i w grupie 18 przedszkolaków w wieku od 3 do 5 lat. Analiza ankiet i obserwacja dzieci podczas zabawy dostarczyła informacji m.in. o nastawieniu dzieci i dorosłych do gier dydaktycznych.

Czym są zabawy dydaktyczne?

Każda gra jest zabawą, ale nie każda zabawa jest grą. To, co odróżnia te pojęcia to obecność w grach zasad, których należy przestrzegać. Gry i zabawy, poza licznymi funkcjami, o których więcej w kolejnych częściach pracy, mogą pełnić m.in. funkcję dydaktyczną. Gry dydaktyczne można określić jako grupę metod nauczania, w których poprzez respektowanie reguł można pobudzić uczestników to działalności poznawczej.

W grach dydaktycznych najpierw występuje zastosowanie wiedzy i umiejętności w praktyce, a dopiero później przejście do wiedzy teoretycznej. Oznacza to zerwanie z tradycyjnym modelem nauki, w którym najpierw zdobywa się wiedzę teoretyczną, a dopiero później stosuje ją w życiu. Doświadczenie zdobyte w trakcie gry jest niezwykle cenne, bo pozwala lepiej zrozumieć oraz zapamiętać opanowane wiadomości i umiejętności. Atutem gier wychowawczych jest przejrzyste wskazanie mechanizmów, przyczyn, skutków i możliwość wykorzystania wiedzy w działaniu, które przynosi natychmiastowy, widoczny efekt.

H. Mystkowska wyraża się o grach dydaktycznych tymi słowami: uczą pracować wytrwale, aż do osiągnięcia wyniku – bo to jest interesujące, bo wynik ten można sprawdzić, poprawić go i osiągnąć sukces.

W grze istotną rolę odgrywa opiekun, na przykład nauczyciel. Do jego zadań należy przygotowanie model poznawanego obiektu i przekazanie dziecku potrzebnych wiadomości i umiejętności, aby mogło ono z entuzjazmem włączyć się do gry. Następnie powinien kierować grą, czyli kontrolować manipulowanie modelem przez dzieci, aby pozyskiwały przydatne doświadczenie. Kolejny krok to umożliwienie wykorzystania nabytych doświadczeń dla udoskonalenia modelu rzeczywistości poznawczej. W trakcie gry wraz z poszerzaniem się doświadczenia model obiektu powinien wzbogacać się o nowe elementy i schematy działania. To wszystko pomaga osiągnąć oczekiwane cele kształcenia. Sukces w postaci pożądanych zmian w wiedzy, doświadczeniu i wartościach będzie tym większy, im większe są emocje i zaangażowanie graczy. Ważne są też warunki, w jakich odbywa się gra i czy wartości uznane podczas gry będą tożsame z przyszłymi doświadczeniami.

Gra dydaktyczna odbywa się według określonego schematu. Ma on cztery etapy, jednak etap trzeci i czwarty można powtarzać naprzemiennie. Etap pierwszy to wyposażenie dziecka w niezbędny zasób doświadczeń, który umożliwi mu rozpoczęcie gry. Etap drugi to wykorzystanie otrzymanego zasobu doświadczeń, aktualizacja i weryfikacja wiadomości tak, aby służyły one do podejmowania konkretnych aktualnych aktywności. Wraz z napływem informacji tworzą się nowe umiejętności. Faza trzecia polega ma powstawaniu doświadczenia, a etap czwarty to wykorzystanie tych doświadczeń.

Rodzaje gier i zabaw

W pedagogice, ale też w literaturze psychologicznej często pojawia się klasyfikacja utworzona przez P. A. Rudika. Wymienia on następujące rodzaje gier i zabaw:

• konstrukcyjne
• tematyczne
• ruchowe
• dydaktyczne.

Zabawy konstrukcyjne to te, w których dziecko wykonuje czynności manipulacyjne. Może to być konstruowanie z różnych materiałów budowli lub prostych urządzeń. Wraz z upływem czasu i nabieraniem doświadczenia dziecko przechodzi od sięgania po zabawki, przekładania z ręki do ręki i rzucania nimi do zorganizowanych działań. Zabawy konstrukcyjne poza dostarczaniem radości z efektu pracy wpływają na rozwój mowy, myślenia i wyobraźni. Twórczość pozwala rozbudować także strefę emocjonalną i społeczną.

Zabawy tematyczne to zabawy w naśladowanie kogoś lub czegoś. Dziecko w zabawie przypomina aktora, który wciela się w konkretną rolę i odgrywa konkretną scenę. Dzieci przeżywają zabawę, przejawiają duże zainteresowanie i pokazują, w jaki sposób rozumieją wydarzenia i fakty z rzeczywistości, która je otacza. Przeobrażenie rzeczywistości to próba odtworzenia posiadanych doświadczeń i obserwacji. W zabawie tematycznej patyk może stać się pistoletem.

Kolejna kategoria zabaw w klasyfikacji Rudika, po zabawach konstrukcyjnych i tematycznych to zabawy ruchowe. Odbywają się grupach. Bieganie, skakanie, kopanie, przeciąganie, pełzanie i podnoszenie oraz wszelkie połączenia tych czynności wpływają na rozwój fizyczny dzieci — poprawiają postawę, zwiększają tolerancję na wysiłek. Praca zespołowa uczy także kompetencji społecznych takich jak umiejętność współdziałania.

Gry dydaktyczne przygotowują dorośli. Polegają one na postępowaniu według reguł. Można do nich wykorzystywać pomoce w postaci orzechów, patyczków, kasztanów, a także układanek, mozaik i loteryjek. W grach dydaktycznych wyróżnia się gry sytuacyjne, symulacyjne, inscenizacyjne. Udział w grach inscenizacyjnych prowadzonych według scenariusza z ustalonym celem wychowawczym wymaga użycia intelektu i emocji. To na przykład drama i burza mózgów.

Wpływ gier i zabaw na rozwijanie osobowości dziecka

W młodszym wieku szkolnym osobowość człowieka jest szczególnie podatna na wpływ otoczenia, można ją dowolnie kształtować, ponieważ stale się rozwija. Wpływają na to czynniki zewnętrzne i wewnętrzne — biogenne, socjogenne i psychogenne . Determinantami podstawowymi są: środowisko, czynniki wrodzone, model wychowania, aktywność własna. Przedszkole i szkoła nie może adaptować do swoich celów czynników środowiskowych i wrodzonych, jednak powinna rozwijać osobowość społeczną dziecka . Działania wychowawcze powinny zatem kierować się ku pracy nad:

• kulturą umysłową – zdobywaniem wiedzy i wykorzystywaniem jej w praktyce w sytuacjach typowych i nietypowych, kojarzeniem faktów, analizą zjawisk;
• odpowiedzialnością moralną – wykształceniem prawidłowych mechanizmów w kontaktach społecznych, rozwojem kompetencji komunikacyjnych, obiektywnym wartościowaniem, dokonywaniem słusznych wyborów, umiejętnością zachowania się w sposób odpowiedni do danej sytuacji;
• zainteresowaniem rzeczywistością, wspieraniem ciekawości otaczającego świata.

Rozwijające są zarówno zabawy twórcze, jak i odtwórcze, chociaż funkcje zabawy zmieniają się wraz z wiekiem dziecka. Do zabaw twórczych zalicza się m.in. zabawy w rolę, zabawy konstrukcyjne i manipulacyjne. Z kolei do zabaw odtwórczych zabawy ruchowe, tematyczne i dydaktyczne. Zabawy twórcze, które są nieodłącznym elementem wczesnego dzieciństwa, są sposobem na kreowanie własnej rzeczywistości.

Wcielanie się w określone role i sytuacje, a także udział w zabawie dramatycznej, jaką jest teatr, zwiększa wrażliwość symboliczną dziecka. Młody człowiek w zabawie może bezpiecznie przeżywać utajone lęki i obawy, aby następnie poradzić sobie z nimi w prawdziwym świecie. Konsekwencje z niepowodzeń w zabawie są minimalne, a uczą prawidłowych zachowań.

Zabawa pełni zatem funkcję przystosowawczą. Dochodzi również do realizacji marzeń, można stać się dowolną osobą w dowolnym miejscu, posługiwać się niedostępnymi przedmiotami. Tak więc następuje stymulacja rozwoju, osobowości i pragnień. Sztuka pomaga małemu dziecku w zrozumieniu rzeczywistości. W tym okresie nie jest jeszcze wypierana przez logiczne przedmioty nauczania, pochłaniające większość wolnego czasu. Rozwija różnorodne sprawności fizyczne i intelektualne. Drama wzbogaca kontakt ze światem, rozwija uczucia wyższe, motywuje. Jest też formą relaksu i uspokojenia się. Zabawa z udziałem elementów dramy pobudzają wyobraźnię, ekspresję ruchowo-mimiczną i werbalną. Motywuje do koncentracji i pracy nad swoim zachowaniem, dostosowywaniem go do zaistniałej sytuacji, norm, samokontroli. Jest bezpieczną metodą wyładowania nadmiaru energii. Okazją do uzyskania radości z własnych sukcesów, umiejętności cieszenia się nimi w grupie rówieśniczej. Umożliwia wypracowanie pewności siebie i swobody w zachowaniu.

Podczas zabaw wymagających uruchomienia zdolności twórczych rozwija się osobowość dziecka, pełnią zatem funkcję rozwojową. Kolejna funkcja nazywana ekspresyjną odnosi się do zabawy jako szansy na wyrażanie emocji i przeżyć również takich, których w realnym życiu dziecko nie miałoby okazji przeżyć. Funkcja socjalizacyjna zabawy polega na tym, że dzieci uczą się działać w konkretnym kierunku, aby zrealizować plan i osiągnąć swój cel, a poprzez odgrywanie ról ćwiczą zachowania w relacjach z innymi. Funkcja terapeutyczna realizuje się w związku z tym, że w zabawie łatwiej jest odreagować stres i szukać rozwiązań problemów, łatwiej także pozbyć się lęku i napięcia. Funkcja edukacyjna zabaw to rozwijanie zdolności, wiedzy i umiejętności, pchanie dzieci ku nowym doświadczeniom i wyzwaniom.