Bezrobocie młodzieży

Do podstawowych zagadnień związanych z bezrobociem zaliczyć należy rynek pracy, jego segmenty, podaż pracy, popyt na pracę i mierniki bezrobocia. W celu dokładnego przedstawienia tej problematyki konieczne jest również przybliżenie definicji bezrobocia i osoby bezrobotnej.

Rynek pracy jest szczególnym przypadkiem rynku w ujęciu ogólnym. W ramach rynku pracy oferowane jest dobro w postaci usługi pracy. Stroną podaży, czyli stroną sprzedającą są osoby oferujące gotowość do wykonywania pracy, natomiast stroną popytu, czyli stroną kupującą w ramach tego rynku są przedsiębiorstwa, będące pracodawcami. Na rynek pracy składają się następujące elementy:

- zasoby, które obejmują kapitał ludzki, jak i jego wykorzystanie, do czego odnoszą się podziały na grupy wiekowe, wykształcenie, kategorie zdrowotne itp.;

- pracownicy, przynależący zgodnie z kryterium zatrudnienia do określonych sektorów gospodarki, do czego odnoszą się wskaźniki zatrudnienia;

- wielkość, wraz ze strukturą bezrobocia.

Istotnym elementem rynku pracy są jego segmenty. Podstawą wyróżnienia segmentów każdego rynku, jak i rynku pracy, jest interpretowanie rynku, jako zbioru uczestników, których charakteryzują odmienne cechy, którzy różnią się potrzebami, siłami nabywczymi, motywacją, skłonnościami do podatności na bodźce rynkowe, przyjmujące charakter racjonalny i nieracjonalny. Kryteria tego typu mogą być określone w różnorodny sposób i może być ich znacznie więcej, dlatego też wyróżnia się tak wiele segmentów każdego rynku.

Segment rynku, w przypadku analizowanego rynku pracy, stanowi określenie grupy pracodawców i pracobiorców, których charakteryzują określone cechy. Na grupę taką składają się osoby posiadające określone kwalifikacje, określony zawód, ale również płeć, wiek itp. Podział ten może być znacznie bardziej ogólny, odnoszący się również do pracodawców, wśród których możliwe jest wyszczególnienie segmentu rynku pracy o charakterze budowlanym, rolniczym itp. Możliwa jest również interpretacja segmentu polegająca na wyróżnieniu zbioru zajęć i miejsc pracy.

Kolejnym elementem rynku pracy jest podaż pracy, która jest uzależniona od decyzji o charakterze indywidualnym, podejmowanych przez każdą osobę, które mogą wpływać na zmiany wielkości podaży pracy. To indywidualne decyzje każdego z potencjalnych uczestników rynku pracy, związane z potrzebą pracy i wejścia do zasobów siły roboczej, czyli ludzi aktywnych zawodowo, pracujących lub poszukujących pracy w sposób aktywny, wpływają na wielkość podaży pracy. Decyzje indywidualne osób oferujących, lub mogących oferować swoją pracę, są uzależnione od szeregu istotnych aspektów, do których zaliczyć można chociażby wymiar czasu pracy, decydujący często o podjęciu lub nie podjęciu określonej pracy. Podaż pracy jest uzależniona od szeregu czynników, które przypisuje się do dwóch podstawowych grup, czyli czynników demograficznych i ekonomicznych.

Poza elementem podaży pracy stojącym po stronie pracowników, wyróżnić należy pojęcie popytu na pracę, charakteryzującym zainteresowanie daną ofertą pracy ze strony pracodawcy. Popyt na pracę jest więc interpretowany jako zapotrzebowanie gospodarki na potencjał osób, będących zdolnymi do pracy. W ujęciu rzeczywistym wartość popytu na pracę jest równa liczbie miejsc pracy w gospodarce, do których zalicza się zarówno miejsca wolne, jak i zajęte. Można też odnosić się do tych dwóch wielkości, jako do zrealizowanych i niezrealizowanych części popytu na pracę. Doszukać się można odzwierciedlenia tych zależności w podaży, w ramach której występują pracujący i osoby bezskutecznie poszukujące pracy.

Popyt na pracę jest uzależniony od następujących czynników:

- zasobów kapitału, niezbędnych do tworzenia nowych miejsc pracy;

- wielkości obejmujących globalne wartości popytu w ramach rynku dóbr i usług;

- struktury dóbr i usług na rynku;

- postępu technicznego i związanej z nim wydajności pracy.

Należy zaznaczyć, że popyt na pracę nie jest uzależniony wyłącznie od wysokości oferowanych przez pracodawców płac. Istotną rolę odgrywa tu również szereg innych czynników, z których najbardziej charakterystyczny dla uwarunkowań polskich odnosi się do proporcji między wielkością płacy za oferowaną płacą a należną kwotą zasiłku dla bezrobotnych.

Przybliżenie podstawowych pojęć związanych z rynkiem pracy jest podstawą przedstawia definicji bezrobocia. Jest ono interpretowane jako zjawisko, którego występowanie jest związane z trudnościami ze znalezieniem pracy przez osoby zwalniane z pracy i jednocześnie gotowe do jej podjęcia. Ogólne ujęcie bezrobocia umożliwia określenie go jako braku równowagi między podażą a popytem charakteryzującym dany rynek pracy. Nierównowaga ta, jest wyrażana nadwyżkami realnych zasobów pracy nad popytem na pracę w ujęciu efektywnym. Wielkość bezrobocia jest uzależniona przede wszystkim od szeregu elementów wiążących się z aktywnością zawodową, jak i liczbą osób w wieku produkcyjnym, oraz ilością osób, które posiadają zatrudnienie.

W teoriach ekonomicznych bezrobocie jest często definiowane, jako liczba osób, które są zarejestrowane jako bezrobotne, ale jednocześnie nie posiadają zatrudnienia. Definicji bezrobocia można się również doszukać w naukach humanistycznych, które definiują bezrobocie jako zjawisko związane z brakiem pracy zarobkowej dla osób, które deklarują zdolność do pracy i jej poszukują.

W literaturze występuje znaczna ilość definicji bezrobocia, jednak każda z nich podkreśla dwa podstawowe czynniki. Bezrobocie jest zjawiskiem ściśle związanym z ludźmi, nie posiadającymi zatrudnienia i jednocześnie poszukującymi pracy. Można więc przyjąć ogólną definicję, zgodnie z którą, bezrobocie jest zjawiskiem polegającym na tym, że część siły roboczej, interpretowanej jako ludność znajdująca się w wieku produkcyjnym, posiadająca zdolność i skłonności do podjęcia pracy na ogólnych zasadach funkcjonujących w gospodarce, nie jest w stanie znaleźć pracy.

Sprecyzowanie pojęcia bezrobocia umożliwia przedstawienie definicji osoby bezrobotnej, dla której to definicji punktem wyjścia będzie definicja zjawiska bezrobocia. Osoba bezrobotna jest więc osobą, która mimo możliwości podjęcia pracy i chęci jej podjęcia nie może znaleźć pracy. Szczegółowa definicja osoby bezrobotnej w odniesieniu do warunków polskich, została przedstawiona przez ustawodawcę w Ustawie o promocji zatrudniania i instytucjach rynku pracy. Dokument ten precyzuje pojęcie osoby bezrobotnej jako:

- nie zatrudnionej i nie wykonującej innej pracy zarobkowej;

- wykazującej zdolność i gotowość do podjęcia pracy;

- nie będącej uczniem lub studentem szkoły w systemie dziennym;

- zarejestrowanej w urzędzie pracy.

Istotnym elementem związanym z rynkiem pracy i zjawiskiem bezrobocia są metody określania wielkości bezrobocia w ramach danego rynku pracy. Podstawowy miernik bezrobocia to stopa bezrobocia, określana w procentach. Wielkość tego miernika jest uzależniona od sposobu zdefiniowania wartości, przyjmowanych do dalszych obliczeń. Podstawą obliczenia stopy bezrobocia rejestrowanego, jest ocena ilości bezrobotnych, pozyskana w czasie rejestracji osób nie posiadających zatrudnienia, zgodnie z uwarunkowaniami ustawy. Zgodnie z tymi założeniami stopa bezrobocia określa wskaźnik procentowy określający relację między ilością osób zarejestrowanych, jako bezrobotne, a liczbą osób, które pozostają czynne zawodowo, czyli zdolne do podjęcia pracy, zgodnie z zasadami sprecyzowanymi w ramach ustawy.

Drugim z podstawowych mierników jest poziom bezrobocia, wyrażany liczbą osób bezrobotnych w ramach danego obszaru. Podobnie jak w przypadku stopy bezrobocia, wielkość poziomu bezrobocia jest uzależniona od sposobu zinterpretowania podstawowych pojęć odnoszących się do zjawiska, co dotyczy przede wszystkim sposobu pozyskiwania niezbędnych informacji. Także w przypadku poziomu bezrobocia możliwe jest wyróżnienie rzeczywistego poziomu bezrobocia i rejestrowanego poziomu bezrobocia, który jest najczęściej podstawą wszelkich obliczeń związanych z bezrobociem.

Możliwe jest wyróżnienie kilku rodzajów bezrobocia, w zależności od przyjętych kryteriów ich wyróżnienia. Najpopularniejszym podziałem jest podział ze względu na powody, w wyniku których osoby pozostają bez pracy. W podziale tym wyróżnia się bezrobocia o rodzaju:

- strukturalnym;

- frykcyjnym;

- technologicznym;

- koniunkturalnym;

- cyklicznym;

- sezonowe;

- z wyboru.

Istotnym zagadnieniem, odnoszącym się do opisywanej problematyki są przyczyny bezrobocia. Teorie ekonomiczne precyzują dwa poglądy związane z przyczynami bezrobocia. Pierwszym z nich jest często przytaczane ujęcie klasyczne. Założenia klasycznej koncepcji rynku pracy w gospodarce wolno rynkowej, zakładają brak występowania innych rodzajów bezrobocia, niż bezrobocie frykcyjne i dobrowolne. Jednocześnie koncepcja ta zakłada ukształtowanie stanu równowagi w ramach rynku pracy, charakteryzującego się pełnym zatrudnieniem, w wyniku wprowadzenia przez określony kraj całkowitych zasad wolnego rynku, nie ograniczonych przez przepisy prawne i obostrzenia ze strony państwa. Obserwowane, większe niż frykcyjne, bezrobocie także w ramach krajów, które posiadają gospodarkę o charakterze wolnorynkowym, tłumaczone jest w przedstawianych teoriach nadmiernym interwencjonizmem państwa i ograniczaniem mechanizmów wolnorynkowych. Należy jednak zwrócić uwagę, że prezentowane podejście do zagadnienia bezrobocia znajduje potwierdzenie w niższym poziomie bezrobocia w krajach, w których polityka gospodarcza jest zbliżona zasadom klasycznym, oferującymi jak największe swobody wolnorynkowe, w porównaniu z krajami, które decydują się na ograniczanie mechanizmów kapitalistycznych, gdzie obserwowane bezrobocie jest znacznie wyższe. Klasycy zalecają więc w odniesieniu do polityki gospodarczej państwa, tworzenie możliwie najlepszych uwarunkowań zapewniających nieograniczony rozwój mechanizmów wolnego rynku. Niekorzystne w ich opinii są jakiekolwiek typu ingerencje państwa związane ze sztucznym regulowaniem popytu i podaży.

Inne podejście precyzują keynesiści, skłaniający się ku innej teorii powstawania bezrobocia w ramach gospodarki wolnorynkowej. Założeniem tej teorii jest przekonanie, że w odniesieniu do warunków wolnego rynku zawsze występować będzie tendencja do istnienia braku równowagi na rynku pracy. Skutkiem tego jest samoczynne powstawanie nadwyżek podaży siły roboczej w odniesieniu do popytu, czego konsekwencją jest bezrobocie. Przyczynami takich tendencji jest niewystarczająca wartość popytu na oferowane dobra, przyjmujące postać towarów i usług. Małe wartości popytu konsumentów na dobra skutkują koniecznością zmniejszania produkcji przez producentów, czego konsekwencją jest zmniejszanie zatrudnienia. W rezultacie pojawia się bezrobocie, które nie może być zniwelowane zasadami funkcjonowania wolnego rynku. Mimo oczywistego charakteru przedstawionych zależności, część ekonomistów, podaje przykłady niezgodnego z tymi teoriami zachowania rynku. Wybrane przykłady pokazują, że mimo rekordowych przyrostów produkcji przemysłowej, nie obserwowano znaczący spadku bezrobocia.

Bezrobocie wywołuje szereg skutków posiadających charakter społeczny i ekonomiczny. Literatura przedmiotu przedstawia skutki bezrobocia na różne sposoby. Można spotkać się z podziałem skutków bezrobocia na:

- koszty, które państwo musi ponieść w związku ze zjawiskiem bezrobocia;

- niekorzystne skutki o charakterze społecznym i psychologicznym, jak i moralnym;

- korzystne aspekty społeczne i ekonomiczne.

Koszty bezpośrednie, będące skutkiem bezrobocia, są związane głównie z kosztami ponoszonymi przez Fundusz Pracy. Obejmują one wypłaty zasiłku dla osób bezrobotnych, które, na podstawie obowiązujących przepisów, mają prawo do zasiłku. Konieczne jest również uwzględnienie kosztów związanych z pomocą społeczną dla osób bezrobotnych i rodzin tych osób. Ważnym obciążeniem dla organów samorządowych i państwa są koszty wcześniejsze emerytury obejmujące również świadczenia przedemerytalne dla osób bezrobotnych i osób, zwalnianych z przedsiębiorstw. Nie można również zapominać o, często pomijanych, kosztach związanych z utrzymaniem i funkcjonowaniem wszystkich instytucji zaangażowanych w kwestie związane z bezrobociem.

Koszty o charakterze pośrednim obejmują przede wszystkim ulgi i zwolnienia fiskalne w rejonach szczególnie zagrożonych bezrobociem. Zjawiskiem bezrobocia wiąże się również z powstaniem luki podatkowo – ubezpieczeniowej, która wynika z nie odprowadzania przez znaczną część społeczeństwa podatków od dochodów, jak i składek ubezpieczenia społecznego. Równocześnie obserwować można występowanie luk w odniesieniu do czynników wytwórczych, co wpływa niekorzystnie na wielkość PKB. Bezrobocie formalne wiąże się z powstaniem szarej strefy, przekładającej się na kolejne koszty.

Rozmiar zjawiska bezrobocia, jego skutki i istota problematyki z nim związanej rodzi istotną potrzebę przeciwdziałania jego powstawaniu. Podstawowe narzędzia i możliwości związane z przeciwdziałaniem zjawisku bezrobocia są dostępne dla właściwych organów samorządu terytorialnego, ale również dla społeczności lokalnych. Możliwości te wynikają ze stosownych przepisów prawnych, do których można zaliczyć Ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, lub szereg możliwości organizacyjnych.

Podstawowe możliwości pozostające w dyspozycji władz jednostek samorządu terytorialnego, polegają na:

- tworzeniu warunków do inwestycji, co może być osiągane przez poprawianie infrastruktury technicznej i społecznej;

- pomocy w rozwijaniu małych, również rodzinnych przedsiębiorstw, stosowaniu zachęt dla rolników do tworzenia gospodarstw agroturystycznych;

- utworzeniu tak zwanego inkubatora przedsiębiorczości, umożliwiającego wymianę ważnych informacji, myśli, pomysłów, ale także doświadczeń i spostrzeżeń;

- tworzeniu uwarunkowań do podejmowania bezrobotnym pracy poza miejscem zamieszkania, co może być realizowane dzięki zwrotowi części lub całości kosztów, obejmujących dojazdy, czy zakwaterowanie, szczególnie odnosi się to do młodzieży zamieszkującej tereny wiejskie;

- działaniach związanych z usprawnianiem pośrednictwa pracy, co odnosi się do organizacji targów pracy, giełd pracy, tworzenia banków pracy, zawierających ogół ofert pracy w ujęciu regionalnym;

- przygotowaniu specjalnych ulg o charakterze podatkowym dla przedsiębiorców tworzących nowe miejsca pracy;

- współorganizowaniu klubów pracy, które zajmują się przygotowaniem specjalnych zajęć dla osób pozostających bez pracy, obejmujących przekazanie wiedzy związanej z umiejętnościami poszukiwania i znajdowania zatrudnienia;

- partycypowaniu w kosztach, obejmujących zatrudnienie osoby bezrobotnej, przepisy prawne dopuszczają zawarcie przez jednostki samorządu terytorialnego specjalnej umowy z pracodawcą, przewidującej refundację kosztów ponoszonych na składki związane z ubezpieczeniem społecznym;

- oferowaniu zatrudnienia osobom bezrobotnym w lokalnych zakładach gospodarki komunalnej;

Samorządy terytorialne nie są jedynym podmiotem dysponującym narzędziami umożliwiającymi zmniejszanie zjawiska bezrobocia. Rząd danego kraju jest zobowiązany do podejmowania zdecydowanych działań, których celem jest walka z bezrobociem, ponieważ wzrastające bezrobocie, lub bezrobocie utrzymujące się na wysokim poziomie, przy współwystępującej złej koniunkturze, jest bardzo niekorzystne. Nawet środki pozostające w dyspozycji jednostek terytorialnych, mogą nie być wystarczająco skuteczne. Podstawowymi narzędziami pozostającymi w dyspozycji państwa, zaliczyć należy:

- zmierzanie do uelastycznienia ceny pracy;

- redukowanie pozapłacowych kosztów ponoszonych przez pracodawców;

- wprowadzanie rozwiązań prawnych, mających na celu ułatwianie zwalniania pracowników;

- wprowadzanie rozwiązań, których celem jest ułatwienie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw;

- wpływanie na zwiększenie inwestycji i wzrostu gospodarczego;

- zmniejszenie wielkości podatków i wielkości świadczeń socjalnych, które stanowią znaczne obciążenie dla pracodawców;

- działania zmierzające do liberalizowania kodeksu pracy.