Dostęp do informacji o środowisku

W historii ludzkości jednym z głównych warunków rozwoju cywilizacyjnego było i w dalszym ciągu jest istnienie swobody pozyskiwania oraz rozpowszechniania informacji. Z tego względu od dawna prowadzone są rozmaite działania mające na celu ustalenie katalogu fundamentalnych zasad określających mechanizmy owych procesów. Ich cel oraz charakter zmieniał się jednocześnie z przeobrażeniami społecznymi. Pierwotnie dostęp do informacji sprowadzał się w zasadzie do „chęci” uzyskania wiadomości o tym, co robi drugi człowiek. Im więcej było ludzi, a także i im bardziej ich pozycja społeczna stawała się zróżnicowana, tym większa istniała ciekawość tego, kto i co robi, gdzie mieszka, jakie są jego zainteresowania itp. Równocześnie zauważono, że „właściwa” informacja może być skutecznym środkiem walki z drugą osobą. Do niewątpliwych przykładów takiego informacyjnego pojedynku można zaliczyć sposoby prowadzenia kampanii wyborczych w starożytnym Rzymie, gdzie przed głosowaniem rozpowszechniano różnego rodzaju – zazwyczaj kłamliwe - informacje o swoich przeciwnikach. W czasach starożytnych rozpoczęto także prowadzenie działań, których bezpośrednim celem było pozyskiwanie pożądanych przez zainteresowanego informacji. Władca gromadził informacje na temat swoich poddanych, o planowanych dochodach, czy też o działaniach państw sąsiednich. Z drugiej strony poddani byli w coraz większym stopniu zainteresowani uzyskaniem wiadomości o tym, co w danej chwili dzieje się w państwie i jakie są zamiary władcy .

Wraz z rozwojem społeczeństwa informacja staje się bardzo wartościowym „towarem”, albowiem okazuje się, że stanowi ona źródło wielu korzyści - nie tylko materialnych. Dopiero jednak w XVIII wieku pojawia się koncepcja, zgodnie z którą dostęp do informacji powinien obejmować dane dotyczące działalności państwa i jego aparatu. Za pierwowzór współczesnych rozwiązań uważa się szwedzki Akt o Formie Rządu z roku 1720, w którym zawarty został zapis o prawie do wolności druku i wypowiedzi, rozwinięty następnie w odrębnym Akcie o Wolności Druku z roku 1776 . Stopniowo zarówno obywatele, jak i same władze doszli do przekonania, że jedną z immanentnych cech społeczeństwa demokratycznego jest zasada jawności życia publicznego, której podstawowym elementem staje się potwierdzenie możliwości korzystania przez jednostkę z prawa do informacji, zwłaszcza na płaszczyźnie relacji obywatel-państwo .

Współcześnie dostęp do informacji publicznej stanowi conditio sine qua non współczesnej demokracji i społeczeństwa obywatelskiego . Dostęp do informacji ma znaczenie nie tylko dla realizacji różnego rodzaju celów gospodarczych, ekonomicznych czy politycznych, lecz przede wszystkim umożliwia jednostce kontrolę funkcjonowania wielu bardzo złożonych struktur organizacyjnych podejmujących merytoryczne decyzje dotyczące szerokiej grupy zbiorowych i indywidualnych adresatów .

Źródeł prawa do informacji poszukiwać można w samej formule zasady suwerenności Narodu. W Konstytucji RP zasada ta wyrażona została w art. 4: „Ust. 1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Ust. 2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”. Istotą realizacji zwierzchnictwa jest takie określenie stosunków między organami władzy a obywatelami, aby te pierwsze służyły tym drugim, uznając ich jednocześnie za równorzędnych partnerów w podejmowaniu najistotniejszych decyzji publicznych, a co za tym idzie - uprawnionych do posiadania wiedzy o stanie własnego państwa . Udział obywateli w procesach demokratycznych nie może się kończyć na samym tylko akcie wyborczym. Władze publiczne każdego szczebla w systemie demokratycznym muszą działać nie tylko na rzecz społeczeństwa i w jego imieniu, lecz również z jego bieżącym poparciem. W konsekwencji społeczeństwo musi być przekonane do słuszności działań władzy .

Również odwołanie się w tekście Konstytucji do zasady trójpodziału władz - przy jednoczesnym stwierdzeniu, że organy władzy publicznej działają jawnie - sprowadzać się powinno do konkluzji, że sposób prowadzenia różnego rodzaju spraw i ich rozstrzygania charakteryzuje się otwartością, a co za tym idzie - dostępnością. Wyjątki mogą być dopuszczalne wyłącznie w ustawie, w szczególnie uzasadnionych enumeratywnie określonych sytuacjach .

Źródeł potwierdzających dostęp jednostki do informacji poszukiwać również należy w podstawowych zasadach oddających rolę i miejsce jednostki we współczesnym państwie. Za podstawowe w tym zakresie należy uznać potwierdzenie przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka . W kontekście tej wartości dostęp do informacji należy traktować jako podstawę systemu demokratycznego, na którym także dziś wspiera się każdy kraj demokratyczny. Można by nawet stwierdzić, że sfera działalności publicznej państwa bez zagwarantowania dostępu do informacji musi prędzej czy później ulec zwyrodnieniu, czego efektem będzie porzucenie ideałów pluralizmu, tolerancji i otwartości, bez których nie sposób wyobrazić sobie społeczeństwa demokratycznego. Jednocześnie nikt nie może twierdzić, iż wolność ta jest niczym nieograniczona, albowiem kolidować z nią może chociażby owa godność ludzka, z której wypływają wszelkie wolności i prawa człowieka czy obywatela. Ma wiec ona swoje granice, a korzystanie z niej powinno wiązać się z poczuciem odpowiedzialności .

Ustanowienie granic dostępu do informacji jest zadaniem niezwykle trudnym. Wprawdzie żadna wolność nie jest absolutna, to jednak swoboda pozyskiwania i rozpowszechniania informacji musi dotyczyć nie tylko idei przyjmowanych przychylnie jako nieagresywne lub obojętne, lecz również wypowiedzi, które urażają, szokują lub niepokoją. Pozwala to stwierdzić, że uprawnienie do wolności uzasadnia ochronę jednostki przed konsekwencjami dezaprobaty ze strony społeczeństwa czy organów państwa. Intensywność owej ochrony, w odniesieniu zarówno do jednostek, jak i do samej wolności, bywa różna w zależności od sfery, której dotyczą gromadzone oraz przekazywane informacje . Do prawidłowego funkcjonowania systemu politycznego jest ona nieodzowna, ponieważ bez niej niemożliwe jest samookreślenie się społeczeństwa, będącego suwerenem, a zatem w aktach sprawowania władzy państwowej konieczne jest jej traktowanie w sposób nieomalże nieograniczony. Tak samo (o ile nie bardziej) nieodzowna jest ona w procesach kontrolnych sprawowania władzy. Z drugiej strony informacje dotyczące sfery życia prywatnego czy też, ogólniej rzecz biorąc, sfery obyczajowej podlegać mogą dość znacznym ograniczeniom, które jednak jako niemające wpływu na system polityczny nie są szczególnie niepokojące - z punktu widzenia prawidłowości procesów demokratycznych. Podobnie w szeroko pojętej gospodarce, gdzie informacje bywają nastawione na osiągniecie korzyści majątkowych (np. reklamy), wprowadzane rygory nie budzą większych sprzeciwów społeczeństwa - konsumentów, aczkolwiek ze strony producentów i sprzedawców spotkać się możemy z protestami o dość znacznym nasileniu. Nie można jednak zapominać, iż wszelkie ograniczenia i sankcje dotyczące tej sfery samorealizacji jednostki wynikać mogą jedynie z ustaw i być niezbędne w społeczeństwie demokratycznym, aby zapewnić osiągniecie wyliczonych taksatywnie wartości .

Poszukiwanie jednej uniwersalnej i tłumaczącej wszelkie odstępstwa od zasad ogólnych wartości jest zazwyczaj skazane na niepowodzenie . Jednakże można wskazać na kilka szczególnie często przywoływanych, które uzupełniając się wzajemnie, stanowić mogą podstawę do szerokiego traktowania tej wolności. Należą do nich: prawda, a właściwie dążenie do niej, samorealizacja jednostki, tolerancja oraz nieodzowny w społeczeństwach demokratycznych opierających się na samorządzie obywateli pełny przegląd informacji oraz idei .

Niniejsza praca nie będzie poświęcona samym tylko rozważaniom na temat prawa do informacji. Jak wskazuje już sam temat, chodzi tu o prawo do informacji w określonej dziedzinie, a mianowicie – o prawo do informacji o stanie środowiska naturalnego. Należy podkreślić, że w Konstytucji RP zostało zagwarantowane zarówno prawo do informacji w sposób ogólny (art. 51 ust. 3), jak i konkretne prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska (art. 74 ust. 3). Prawo to ma w konsekwencji rangę konstytucyjną, co nie powinno dziwić zważywszy, że stan środowiska naturalnego powinien interesować wszystkich obywateli.

Praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich omówione zostały zagadnienia ogólne w przedmiocie dostępu do informacji w prawie polskim. W poszczególnych punktach scharakteryzowano kwestie związane z dostępem do informacji w Konstytucji RP, ustawą o dostępie do informacji publicznej, informacjami obligatoryjnie wyłączonymi z udostępniania, jak również z informacjami, które są wyłączone z udostępniania fakultatywnie.

Drugi rozdział poświęcony jest uregulowaniu dostępu do informacji o środowisku naturalnym w prawie wspólnotowym. Zagadnienia te są bardzo istotne w perspektywie zbliżającego się wstąpienia Polski do Unii Europejskiej. Omówiono tu dyrektywę EWG, szczegółowo regulującą kwestię swobodnego dostępu do informacji o środowisku, postanowienia konwencji z Aarhus oraz projekt nowej dyrektywy Wspólnoty Europejskiej w sprawie publicznego dostępu do informacji o środowisku.

W trzecim rozdziale scharakteryzowane zostały szczegółowo zagadnienia związane z prawem do informacji o stanie środowiska naturalnego w prawie polskim. Zaprezentowane zostały tu kwestie dotyczące dostęp do informacji w ustawie - Prawo ochrony środowiska, wzajemnej relacji ustaw o dostępie do informacji publicznej i Prawa ochrony środowiska. Szczegółowo przedstawiono problematykę poświęconą rodzajom udostępnianych informacji oraz ich zakresowi, podmiotom obowiązanym do udostępniania informacji, podmiotom uprawnionym do uzyskania informacji, sposobom występowania o udostępnienie informacji oraz formie ich udostępniania, wykazowi danych o dokumentach zawierających informacje o środowisku, opłatom związanym z udostępnianiem informacji, procedurze udostępniania informacji, a także postępowaniu w przypadku typowych problemów związanych z udzieleniem informacji.