Zasada legalizmu w prawie karnym

Celem pracy jest omówienie pojęcia zasady legalizmu w polskim systemie karnym. Zasada legalizmu to dyrektywa nakazująca organowi procesowemu bezwzględne wszczynanie i przeprowadzenie ścigania każdego przestępstwa, jeżeli ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne. Przeciwstawna jej zasada oportunizmu to dyrektywa, w myśl której organ procesowy może zaniechać ścigania (jako niecelowego), pomimo że ściganie z urzędu jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne .

Współcześnie zwolennicy legalizmu jako zasady, pod wpływem twardych realiów, akceptują węższe lub szersze odstępstwa oportunistyczne, chociaż jednocześnie trzeba podkreślić, że legalizm jako zasada na kontynencie europejskim nadal przeważa. Przez ostatnie dziesięciolecia, po części z różnym uzasadnieniem, również w Polsce za legalizmem wypowiadało się wielu przedstawicieli doktryny.

W literaturze wskazuje się na różnorodne argumenty przemawiające za trafnością zasady legalizmu. Podkreśla się przede wszystkim, że państwo ma obowiązek karania sprawców przestępstw. Jeżeli państwo uznaje, że pewne czyny są tak niebezpieczne, iż powinny pociągać za sobą dolegliwość w postaci kary kryminalnej, to powinno być też oczywiste, że zastosowanie sankcji nie może pozostać jedynie prawem państwa. Prawo karania bez obowiązku karania wprowadzałoby praktycznie swego rodzaju fakultatywność nakazów i zakazów, nie stanowiłoby też dostatecznego zabezpieczenia porządku prawnego. Fakultatywność karania łatwo mogłaby się przerodzić w dowolność, a nawet w samowolę.

Legalizm ścigania przestępstw jest istotnym elementem zachowania demokratyzmu i praworządności wymiaru sprawiedliwości, zaś jego akcentowanie ma istotne znaczenie społeczne. Społeczeństwo oczekuje bowiem równego i stanowczego traktowania pociągania do odpowiedzialności karnej wszystkich sprawców przestępstw - bez względu na ich stanowisko, stan majątkowy, przeszłe zasługi, lokalne wpływy czy też inne względy natury personalnej i koniunkturalnej. Jest to wynik utrwalania się powszechnego przekonania o równości wszystkich obywateli wobec prawa. Legalizm zaspokaja poczucie sprawiedliwości .

Zasada legalizmu nie tylko umożliwia wyeliminowanie dowolności lub nawet samowoli z działalności prokuratury i innych organów ścigania, ale sprzyja także dawaniu przez organy ścigania „odporu” ewentualnym naciskom z zewnątrz. Często wskazuje się też, odwołując się niejednokrotnie do praktyki krajów odrzucających zasadę legalizmu, że oportunizm jako zasada (a więc konstrukcja zastępująca dyrektywę legalizmu, a nie tylko ją moderująca w drodze pewnych wyjątków) wprowadza szerokie możliwości „korygowania” ustaw prawa karnego materialnego przez organy ścigania odmową wszczęcia postępowania lub jego umorzeniem. Odrzucenie zasady legalizmu oznacza więc nie tylko naruszenie zasady równości wobec prawa - może także osłabiać zaufanie społeczeństwa do skuteczności kontroli państwa nad przestępczością i prowokować poszukiwanie sprawiedliwości na własną rękę .

Praca podzielona została na pięć rozdziałów. W pierwszym rozdziale omówione zostały podstawowe zagadnienia dotyczące samego pojęcia zasad w procesie karnym.

Rozważania rozdziału drugiego dotyczą zasady legalizmu w aspekcie historycznym. Omówiono tu takie zagadnienia, jak: początki zasady legalizmu na świecie oraz zasadę legalizmu w polskich kodeksach postępowania karnego. To drugie zagadnienie zostało podzielone na dwie części – odrębnie przedstawiono zasadę legalizmu w k.p.k. z 1928 r., a osobno - zasadę legalizmu w k.p.k. z 1969 r.

Trzeci rozdział pracy poświęcony jest zakresowi zasady legalizmu. W rozdziale tym wyróżnione zostały dwa bloki tematyczne: krótszy z nich dotyczy zakresu podmiotowy zasady legalizmu, natomiast dłuższy - zakresu przedmiotowego zasady legalizmu.

W czwartym rozdziale pracy omówiono zagadnienia związane z gwarancjami zasady legalizmu. W poszczególnych punktach przedstawione zostały następujące gwarancje tej zasady: skarga subsydiarna pokrzywdzonego, zażalenie na bezczynność organu procesowego, a także zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego lub na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego.

Piąty, ostatni rozdział pracy, obejmuje rozważania dotyczące odstępstw od zasady legalizmu. Scharakteryzowane w nim zostały zagadnienia poświęcone instytucji umorzenia absorpcyjnego, zaniechaniu oskarżenia świadka koronnego, jak również unormowaniu zawartym w art. 21 § 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Podstawę źródłową pracy stanowią monografie omawiające problematykę zasad procesu karnego, w tym przede wszystkim zasadę legalizmu, podręczniki do procesu karnego, komentarze do kodeksu postępowania karnego, jak również artykuły opublikowane w periodykach prawniczych. W pracy wykorzystano również zbiory orzeczeń Sądu Najwyższego.