Kontrola administracji publicznej w PRL

Celem pracy jest omówienie najważniejszych aspektów dotyczących zagadnienia kontroli administracji publicznej w okresie PRL.

W państwie funkcjonują różne organy mające na celu zapewnienie przestrzegania prawa. Standardem jest więc istnienie np. instytucji kontroli zgodności prawa z konstytucją (sądów konstytucyjnych) oraz sądów, do zadań których należeć będzie np. kontrola legalności decyzji administracyjnych. Jak podkreśla w literaturze przedmiotu I. Sierpowska, kontrola, w takim sensie, jaki nadajemy jej obecnie, jest produktem wieku XIX, albo szerzej epoki konstytucjonalizmu, która - jak wiadomo - datuje się od końca wieku XVIII, a kanonem wszelkiego typu rozwiązań ustrojowych, stała się w następnym, czyli XIX wieku. Zdaniem tej autorki idea konstytucjonalizmu, wraz z jej kluczowymi pojęciami takimi jak: rządy prawa, podział władz, wolności obywatelskie czy choćby odpowiedzialność rządzących wzmacniała ideę kontroli, czyniąc ją już w pełnym tego słowa znaczeniu centralnym elementem w konstrukcji demokratycznego ładu państwowego. Można wręcz powiedzieć, że kontrola stała się swoistą kwintesencją konstytucjonalizmu, z jego naczelnym hasłem legalizmu, jako kluczowego elementu rządów umiarkowanych. Dodatkowo konstytucjonalizm uczynił kontrolę działaniem dużo bardziej rozciągliwym, całościowym, obejmującym coraz więcej sfer aktywności państwa i jego instytucji. Poza bowiem tradycyjnym obszarem działań kontrolnych tj. finansami lub jeszcze szerzej - gospodarką, kontrola objęła także m.in. administrację czy wolności obywatelskie. Konsekwentnie do tego rozszerzył się również repertuar instytucji zajmujących się kontrolą, a za nim także i arsenał środków kontrolnych, co w całokształcie swoich zdarzeń i skutków zabezpieczyć miało poszanowanie naczelnej idei konstytucjonalizmu oraz całego szeregu zawartych w niej pomniejszych zasad i wartości .

W doktrynie E. Ochendowski zwraca uwagę na to, że coraz szersza rozbudowa aparatu państwowego (administracji) i coraz głębiej postępująca ingerencja w życie jednostki, może jednak pociągać za sobą, obok oczywistych modyfikacji kontroli, rozmaitego rodzaju patologiczne stany, nazywane w skrócie przerostem kontroli. Stany takie oznaczają, że działania kontrolne nie tylko obejmują coraz większe obszary życia społecznego i jednostkowego oraz, że nie tylko są coraz bardziej drobiazgowe, konkretne i profesjonalne ale także, że sama kontrola znajduje się poza jakąkolwiek kontrolą, co sprzyja jej ewolucji w kierunku znacznie wykraczającym poza definicję kontroli, przybierając kształty działań władczych, kierowniczych. W efekcie okazuje się, że w kontroli, tak zresztą jak w każdej innej działalności państwa, konieczna jest reguła „złotego środka”. Zdaniem wspomnianego E. Ochendowskiego tak samo bowiem jak patologiczna jest sytuacja braku kontroli czy jej niewystarczającej siły, tak równie patologiczna jest sytuacja przerostu czy nadmiaru kontroli, oznaczająca nadanie jej niekontrolowanego, totalnego charakteru. Idea konstytucjonalizmu zakłada więc zawsze kontrolowany charakter kontroli, bo tylko wtedy kontrola będzie spełniała w sposób optymalny swoje wszystkie funkcje, w tym zwłaszcza funkcję protekcyjną i gwarancyjną .

Warto jednak zaznaczyć, że w niniejszej pracy będzie mowa na temat kontroli administracji publicznej nie w państwie demokratycznym, lecz w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Okres ten charakteryzował dużym centralizmem administracji publicznej, brakiem poszanowania dla zasady podziału władzy, a także kierowniczą rolą Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W konsekwencji również funkcjonowanie kontroli administracji publicznej było charakterystyczne dla takiego właśnie ustroju.

Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszych przybliżono pojęcie kontroli oraz nadzoru w administracji. W poszczególnych punktach tego rozdziału poruszono takie zagadnienia, jak: definicje kontroli w administracji, pojęcie nadzoru w administracji, wzajemne relacje pomiędzy kontrolą a nadzorem, kryteria cechy kontroli oraz różnorodne klasyfikacje kontroli w administracji.

W drugim rozdziale pracy omówiono kontrolę administracji publicznej w latach 1944-1952. W tym okresie wyróżniono etap działalności Biura Kontroli (lata 1944-1949) oraz etap działalności Najwyższej Izby Kontroli (1949-1952).

W trzecim rozdziale pracy przedstawiono kolejny okres kontroli administracji publicznej, a mianowicie lata 1952-1980. Rozważania w tym rozdziale rozpoczęto od wzmianki na temat uchwalenia Konstytucji PRL z 1952 r. Następnie przybliżono ustawę o kontroli państwowej z 22 listopada 1952 r., na mocy której nastąpiła likwidacja NIK i powołano jednocześnie Ministerstwo Kontroli Państwowej. Kolejny punkt tego rozdziału dotyczy przywrócenia funkcjonowania NIK na mocy ustawy z 13 grudnia 1957 r. Natomiast w punkcie ostatnim omówiono przekształcenie NIK w organ administracji państwowej na mocy ustawy z 27 marca 1976 r.

Czwarty, ostatni rozdział pracy, zawiera charakterystykę działalności Najwyższej Izby Kontroli na mocy ustawy z 8 października 1980 r. W rozdziale tym przedstawiono takie zagadnienia, jak: prace nad ustawą z dnia 8 października 1980 r. o NIK, organizacja NIK, zakres kontroli sprawowanej przez NIK.

Przy tworzeniu pracy została zastosowana metoda dogmatyczno-prawna oraz historyczna. W pracy wykorzystano bowiem treść aktów prawnych i współczesną literaturę, a także starsze opracowania, które zostały wydane w okresie PRL-u.

Tytuły rozdziałów:
1. Wstęp
2. Pojęcie kontroli w administracji. Kontrola a nadzór
3. Kontrola administracji publicznej w latach 1944-1952
4. Kontrola administracji publicznej w latach 1952-1980
5. Działalność Najwyższej Izby Kontroli na mocy ustawy z 8 października 1980 r.
6. Zakończenie
7. Bibliografia