Koncepcje prawa natury

Celem pracy jest omówienie najważniejszych koncepcji prawa natury – od starożytności aż po czasy nam współczesne.

Przekonanie o istnieniu prawa naturalnego zawsze było mocno zakorzenione w ludzkiej świadomości, o czym świadczą zarówno historyczne teorie filozoficzne, i to najwcześniejsze, jak i rozmaite wzmianki o ludzkich przeżyciach konfliktowych przedstawionych w literaturze pięknej, zwłaszcza w dramacie (klasyczny przykład Antygony), jak też przeżycia każdego człowieka, starającego się oprzeć swe decyzje na obiektywnym porządku rzeczy, odczytanym przez własny rozum, uznający, że ten porządek bytowy jest dobry. Nasze osobiste przekonanie, jak również korespondujące z nim świadectwa zawarte w literaturze pięknej są wyrazem ludzkiego zdroworozsądkowego patrzenia na świat, które w normalnym biegu życia wystarcza jako uzasadnienie podejmowanych na co dzień decyzji. Właśnie w świetle zdroworozsądkowego przekonania ludzkość posiada naturalne źródła moralności i naturalne kryteria oceny właśnie ludzkiego postępowania, zarówno indywidualnego, jak i społecznego .

Jednym z najważniejszych pojęć w nauce jest pojęcie „natury” – physis - odkryte przez Greków. Znajomość koncepcji „natury” leży też u podstaw rozumienia prawa naturalnego. U Greków odkrycie „natury” poprzedził stan posługiwania się pojęciami innymi, zbliżonymi. Przed odkryciem natury charakterystyczne zachowanie się jakiejś rzeczy określono słowem „zwyczaj” lub „sposób”. I w tym sensie „zwyczaj”, według którego żyje człowiek, byłby sprawą fundamentalną. Wprawdzie nie wszyscy członkowie ludzkiej grupy pozostają przy jednym sposobie - zwyczaju, ale przeważnie powracają do niego, jeśli przypomni się im o tym w odpowiedniej formie. Z chwilą odkrycia i zrozumienia natury od razu można ją było odróżnić od zwyczaju czy charakterystycznego sposobu życia, przekazanego przez „starszych” lub „bogów”. Zwyczaje i sposoby życia zostają odtąd uznane za konwencje. Jeśli zaś odkrycie „natury” uchodzi za narodziny filozofii, to od samego początku myśli filozoficznej istnieje rozróżnienie na prawo naturalne i prawo konwencjonalne. Spięcie koncepcji prawa naturalnego i konwencjonalnego jest zawsze obecne w myśli filozoficznej. Przybiera tylko różne postaci i różne wyrazy. Odkrycie jednak natury - a w tym przede wszystkim odkrycie natury ludzkiej, tego, co dla człowieka jest istotnie ludzkie - jest koniecznym warunkiem pojawienia się koncepcji prawa naturalnego, które pierwotnie było zakrywane przez konwencję. Jeśli bowiem pierwotne prawo przedstawia się jako tożsame z ustawą lub zwyczajem - to konwencja zasłania samą naturę. Zresztą konwencjonalizm niemal zawsze wysuwał swój koronny argument: sprawiedliwość przybiera różne postaci i zmienia się w zależności od społeczeństw. Jeśli zatem sprawiedliwość jako zasada prawa jest zmienna, to prawo naturalne jest niemożliwe .

Warto jednak pamiętać o tym, iż różne społeczeństwa mają różne pojęcia sprawiedliwości, zaś różnorodność pojęć sprawiedliwości można rozumieć jako różnorodność błędów, która nie wyklucza, lecz zakłada istnienie realnych układów i podstaw, sprawiedliwości. Tam, gdzie mamy do czynienia z czystymi konwencjami, jak z miarami i wagami - tam nie ma sporu co do ich wartości naturalnych. Różnice dotyczące spraw konwencjonalnych nie powodują jakichś ważniejszych powikłań; natomiast rozumienie sprawiedliwości, dobra i zła z konieczności powoduje nieporozumienia i dlatego trzeba się odwołać do samego układu rzeczy i do struktury człowieka, aby rozsądzić sprawę .

Praca podzielona została na cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale przedstawione zostały starożytne koncepcje prawa natury: poglądy Platona, Arystotelesa, stoików oraz św. Augustyna.

Rozważania rozdziału drugiego dotyczą tomistycznych i neotomistycznych koncepcji prawa natury. W rozdziale tym wyróżniono takie kwestie, jak: prawo natury a prawo pozytywne, prawo wieczne i hierarchia praw, teoria prawa natury a religia, prawo natury a zagadnienie własności, poglądy neotomistów.

Trzeci rozdział pracy poświęcony jest koncepcjom prawa natury według szkoły prawa naturalnego. W rozdziale tym przedstawione zostały poglądy takich autorów, jak: Hugo Grotius, Thomas Hobbes, Samuel Puffendorf, Baruch Spinoza, Wilhelm Leibniz, Christian Thomasius, J.J. Rousseau, Monteskiusz, I. Kant oraz G.W.F. Hegel.

W czwartym, jednocześnie ostatnim rozdziale pracy, omówiono współczesne teorie prawa natury, a mianowicie: koncepcję R. Stammlera, poglądy G. Radbrucha, proceduralną teorię prawa natury L.L. Fullera oraz koncepcję J. Finnisa. W ostatnim punkcie tego rozdziału przedstawiono współczesne teorie prawa natury w Polsce – autorstwa L. Petrażyckiego, E. Jarry, A. Peretiakowicza oraz Cz. Znamierowskiego.

Podstawę źródłową pracy stanowią podręczniki dotyczące prawa natury, historii doktryn prawnych, a także podręczniki do teorii filozoficznych.