Rzecznik Praw Obywatelskich

Celem pracy jest omówienie prawnych aspektów instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich.

Współcześnie, w państwach demokratycznych funkcjonują różne organy mające na celu zapewnienie przestrzegania prawa. Dlatego też standardem jest istnienie np. instytucji kontroli zgodności prawa z konstytucją (sądów konstytucyjnych), a także sądów, do zadań których należeć będzie np. kontrolowanie legalności decyzji administracyjnych. Wydawać się więc może, iż w takiej sytuacji nie ma potrzeby ustanawiania dodatkowej instytucji kontrolnej w postaci ombudsmana. W ostatnich jednak latach dwudziestego wieku zauważyć można było gwałtowny wzrost znaczenia właśnie tej instytucji. Rzecznika praw obywatelskich (ombudsmana) możemy więc spotkać nie tylko w krajach o ustabilizowanej demokracji, jak np.: Austria, Irlandia, Hiszpania, Holandia, Francja czy Wielka Brytania, lecz również w krajach tak „egzotycznych” jak Fidżi, czy Nowa Gwinea .

W 1987 r. do krajów, w których powołano instytucję Rzecznika Praw Obywatelskich dołączyła Polska. Symptomatyczne było jednak, iż organ ten nie znalazł swego umocowania w konstytucji, jego status prawno-ustrojowy opierał się jedynie na postanowieniach - wydanej w dniu 15 lipca 1987 r. - ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Władze ówczesne liczyły zapewne, iż instytucja ta - tak jak i wiele innych - pozostanie jedynie swoistym „ozdobnikiem”, fasadą bez faktycznego znaczenia. W konsekwencji szczególną rolę musiał odegrać pierwszy rzecznik - prof. Ewa Łętowska - nie tylko stworzyć struktury urzędu lecz przede wszystkim, opierając się na własnym autorytecie - zachować jego niezależności .

Podkreślić jednak należy, iż nawiązywanie, również w nazewnictwie, do tradycji skandynawskiej nie oznacza, iż istnieje tylko jeden wzorzec instytucji rzecznika praw obywatelskich. Poszczególne państwa budowały własne systemy kontroli organów administracji włączając również do nich specyficzne dla siebie rozwiązania instytucji ombudsmana, jako organu mającego na celu ochronę praw człowieka. Rzecznik może więc występować nie tylko jako organ monokratyczny (np. w Polsce), lecz również jako kolegialny (np. w Austrii, Szwecji, na Litwie). Może obejmować zakresem swego działania terytorium całego państwa, bądź jedynie jego część. Różnie może zostać określony też zakres jego zadań - w jednych krajach występuje ombudsman o ogólnie określonych funkcjach (np. w Polsce), w innych zaś zakres jego kompetencji jest wybitnie wyspecjalizowany (np. w RFN rzecznik do spraw wojskowych) .

Podobne są zazwyczaj przesłanki tworzenia urzędu ombudsmana - istnienie niezależnego organu zajmującego się badaniem naruszeń wolności i praw jednostki w jej stosunkach z państwem, zwłaszcza zaś z administracja państwową. W doktrynie podnosi się bowiem, iż: „parlament, organy administracji państwowej i sądy wypełniają wprawdzie określone zadania w zakresie ochrony praw jednostki, ale same wyposażone są równocześnie w środki stosowania przymusu i korzystając z nich same przyczynić się mogą do ograniczenia czy naruszenia tych praw” .

Praca podzielona została na trzy rozdziały. W rozdziale pierwszym zatytułowanym „Charakter i geneza instytucji Ombudsmana” przedstawione zostały początki urzędu ombudsmana oraz omówienie funkcjonowania tej instytucji we współczesnym świecie.

W rozdziale drugim zatytułowanym „Geneza i pozycja prawnoustrojowa Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce” scharakteryzowano szczegółowe kwestie poświęcone powstaniu instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce i pozycji prawno-ustrojowej Rzecznika Praw Obywatelskich. W ostatnim punkcie tego rozdziału omówiono zasady strukturalno-organizacyjne urzędu RPO.

W rozdziale trzecim p.t. „Zakres zadań oraz tryb i formy działania Rzecznika Praw Obywatelskich” zawarte są rozważania na temat poszczególnych zadań Rzecznika Praw Obywatelskich, jak również trybu i form działania Rzecznika. W ostatnim punkcie tego rozdziału przedstawiono kierunki działalności Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce.

Podstawę źródłową pracy stanowią monografie dotyczące instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich, artykuły z periodyków prawniczych oraz podręczniki do prawa konstytucyjnego.