Status prawny uchodźcy w prawie międzynarodowym i polskim

Definicja pojęcia uchodźca

Potocznie termin uchodźca określa wszystkie osoby zmuszone przez niezależne od nich okoliczności do opuszczenia swych miejsc zamieszkania.

W tym znaczeniu pojęcie dotyczy osób, które musiały opuścić kraj pochodzenia lub zamieszkania z powodów prześladowań i konfliktów zbrojnych oraz z powodów klęsk żywiołowych. Na przestrzeni lat prawna definicja pojęcia znacznie ewoluowała. W okresie istnienia Ligi Narodów przy ocenianiu kto jest uchodźcą, kierowano się kryterium pochodzenia lub obywatelstwa oraz kryterium braku opieki dyplomatycznej ze strony jakiegokolwiek państwa. Prawo międzynarodowe na podstawie przyjętych dokumentów wyróżniało 7 kategorii uchodźców: armeńskich, rosyjskich, asyryjskich, asyryjsko-chaldejskich, niemieckich, tureckich, hiszpańskich i austriackich. Po II wojnie światowej definiowanie pojęcia ponownie uległo zmianie. Kryteria obejmowały rasę, religię, narodowość i poglądy polityczne. Definicje wzbogacono o okoliczności powodujące wygaśnięcie statusu uchodźcy oraz kategorie osób wyłączonych z możliwości otrzymania statusu uchodźcy. Nową definicję zastosowano po raz pierwszy przy przyjmowaniu przez społeczność międzynarodową statutu Międzynarodowej Organizacji do Spraw Uchodźców. Za uchodźców uznano osoby, które znajdują się poza granicami kraju, którego są obywatelami, lub w którym zamieszkiwały na stałe i są ofiarami reżimów nazistowskich, faszystowskich, falangistowskich, lub osoby, które zostały uznane za uchodźców przed wybuchem II wojny światowej z powodu rasy, religii, narodowości lub poglądów politycznych.

W 1951 r. podpisano Konwencję Genewską, w której zdefiniowano pojęcie uchodźcy. W świetle tego dokumentu uchodźca to osoba, która „na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa”.

Rozwój międzynarodowej polityki ochrony uchodźców

Rozwój współpracy międzynarodowej w dziedzinie ochrony uchodźców możemy podzielić na trzy okresy. Wszystkie wiążą się zazwyczaj z powstawaniem i funkcjonowaniem określonych organizacji rządowych:

- Pierwszy okres jest związany z powołaniem Ligi Narodów w 1920 r., która podjęła działania mające na celu niesienie pomocy uchodźcom.

- Drugi okres w rozwoju współpracy międzynarodowej rozpoczyna się po drugiej wojnie światowej, na początku lat 50. Wówczas powstał Urząd Wysokiego Komisarza Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (United Nations High Commissioner for Refugees, UNHCR), przyjęto Konwencję o statusie uchodźców (1951 r.), uzupełnioną protokołem nowojorskim (1967 r.). Na tym etapie współpracy pomiędzy krajami przyjęto uniwersalną definicję uchodźcy, wzrosła instytucjonalizacja współpracy państw, ujednolicono i usystematyzowano zobowiązania w zakresie praw człowieka. Ten okres charakteryzował się dość humanitarnym podejściem wielu państw do uchodźców. Ten etap kończy się w połowie lat 80.

- Trzeci okres, trwa od połowy lat 80. do dnia dzisiejszego. Większość państw wprowadza ograniczenia napływu uchodźców i współpraca międzynarodowa polega na intensyfikacji wysiłków właśnie w tym zakresie.

Opis zawartości pracy

Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przybliżono pojęcie uchodźcy w prawie międzynarodowym, przedstawiono obowiązujące definicje, m. in. zawarte w dokumentach Ligi Narodów i Konwencji dotyczącej statusu uchodźców sporządzonej w Genewie w 1951 r. Następnie zaprezentowano historię międzynarodowej ochrony uchodźców, od okresu międzywojennego po dzień dzisiejszy. W rozdziale drugim zawarto regulacje określające status prawny uchodźców w świetle przepisów Unii Europejskiej oraz skutki i perspektywy obecnej polityki. W rozdziale trzecim przedstawiono status prawny uchodźców w Polsce od okresu międzywojennego po 1989 oraz od 1989 r. po współczesność. W rozdziale czwartym scharakteryzowano rozwiązania prawne i instytucjonalne w zakresie opieki nad uchodźcami funkcjonujące w Polsce. Omówiono również zagadnienie kryzysu migracyjnego oraz stopień wywiązywania się Polski z międzynarodowych zobowiązań wobec uchodźców. Omówione zagadnienia nie wyczerpują tematu lecz mogą stanowić podstawę do dalszych rozważań.