Budżet obywatelski jako sposób upowszechniania samorządności

Opis zawartości pracy

Głównym celem pracy było przybliżenie stosunkowo nowego i innowacyjnego rozwiązania wprowadzanego w jednostkach samorządowych niektórych polskich miast, jakim jest budżet obywatelski. Szczególnym przedmiotem zainteresowania został objęty powiat biłgorajski, leżący w południowej części województwa lubelskiego.

Celem szczegółowym pracy jest poznanie uregulowań prawnych, które zadecydowały o obecnym kształcie samorządu terytorialnego i budżetów obywatelskich wprowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego, uzyskanie informacji z literatury socjologicznej, ekonomicznej i z zakresu administracji o budżecie obywatelskim i formach jego stosowania. Cel to również uzyskanie dokładnych danych o zasadach funkcjonowania BO w Biłgoraju – trybie zgłaszania projektów, metodach głosowania, oraz o aktywności mieszkańców w tej kwestii. W pracy zastosowano teoretyczne metody badawcze – analizę oraz metody empiryczne – analizę treści pisanych i internetowych.

Aby przybliżyć problematykę stosowania budżetu obywatelskiego, zostały omówione pojęcie i istota samorządu terytorialnego, rodzaje jednostek samorządu oraz ich funkcje. W dalszej kolejności zostały przedstawione zasady tworzenia budżetu obywatelskiego, jego status prawny oraz rola budżetu w wykonywaniu zadań jednostek samorządu terytorialnego. W trzeciej części pracy zawarto szczegółową analizę rozwiązań wprowadzonych w powiecie biłgorajskim — zasady funkcjonowania BO oraz przykłady projektów realizowanych w ramach tej formy partycypacji. Do realizacji celów pracy posłużyła bogata literatura, artykuły, źródła internetowe i akty prawne.

Czym jest budżet obywatelski?

Budżet obywatelski nazywany również budżetem partycypacyjnym to istotne narzędzie rozwoju lokalnego. Wspiera proces angażowania mieszkańców w życie samorządu, jest dostępny dla zwykłych mieszkańców, a zasady jego tworzenia są przy tym egalitarne i transparentne. Procedura budżetu obywatelskiego rozwinęła się po raz pierwszy na świecie w Brazylii w Porto Alegre w 1989 r. Wprowadzenie mechanizmu decyzyjnego w postaci BO było inicjatywą oddolną i wynikało z ówczesnego kryzysu władzy w Brazylii oraz potrzeby zastosowania zasad sprawiedliwości społecznej. Porto Alegre było centrum opozycji przeciwko dyktaturze, która funkcjonowała w Brazylii od 1964 r. Strategie współpracy z mieszkańcami miasta obejmowały wypracowanie narzędzi partycypacyjnych, aby wojskowa dyktatura upadła. Szczególnie że w 1988 r. w Brazylii uchwalono nową konstytucję. W projekcie BO przewidziano realizację zadań miejskich ogólnych i dla konkretnych dzielnic. Na wzór wprowadzonego systemu budżety obywatelskie zaczęto tworzyć na całym świecie, jednak naśladowanie rozwiązań wprowadzonych w Porto Alegre nie wszędzie się udaje. Dzieje się tak, ponieważ tamte rozwiązania miały podłoże ideologiczne i było w nie zaangażowanych wielu partnerów. Kluczową zasadę sprawiedliwości społecznej znacznie zmarginalizowano. Ocenia się, że największą popularność budżetów obywatelskich widać w samorządach europejskich, choć nie istnieją statystyki na ten temat.

W Europie nowy mechanizm pojawił się na początku XXI w., a w Polsce pierwszym miastem, gdzie wprowadzono budżet obywatelski, był Sopot. Procedurę tę wprowadzono tam w 2011 r., początkowo do dyspozycji mieszkańców oddano 1% budżetu miasta, jednak znacząco wpłynęło to na popularyzację tej procedury w całym kraju. Budżet obywatelski w Sopocie, podobnie jak pierwszy BO w Brazylii miał charakter akcji oddolnej, a za Sopotem podążyły kolejne miasta i gminy Polski — Bydgoszcz, Elbląg, Gorzów Wielkopolski, Poznań, Zielona Góra, powiaty (gostyński, wągrowiecki) i województwo wielkopolskie, a od 2013 r. Łódź i wiele innych.

W polskich uregulowaniach prawnych nie pojawia się formalnoprawna definicja budżetu obywatelskiego, samorządy każdego z polskich miast, gdzie wprowadzany jest budżet obywatelski, definiują własne zasady i normy. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji RP na swojej stronie internetowej określiło budżet obywatelski jako współdecydowanie mieszkańców gminy, dzielnicy, osiedla lub sołectwa w projektowaniu lokalnych wydatków, które polegają na zapewnieniu mieszkańcom prawa do podejmowania istotnych decyzji co do tworzenia części budżetu i określania niektórych z jego wydatków .

Na stronach Sejmu RP, w Leksykonie budżetowym, można przeczytać, że sformułowanie budżet obywatelski jest nieformalnym zwrotem określającym „wydzieloną część budżetu samorządu terytorialnego (najczęściej budżetu miasta), w ramach którego wyznaczona odgórnie kwota wydatków przeznaczona jest na inicjatywy i projekty inwestycyjne bezpośrednio zgłaszane przez społeczeństwo lokalne (indywidualnie lub przez odpowiednie organizacje). Idea budżetu obywatelskiego wpisuje się w koncepcję społeczeństwa obywatelskiego i nadzoru publicznego”.

Definicja budżetu partycypacyjnego ustalona przez Bank Światowy określa BO jako proces, w którym obywatele przedstawiają swoje żądania i priorytety obywatelskie, biorą udział w negocjacjach i podejmują dyskusję, i w ten sposób wpływają na strukturę wydatków budżetowych.

BO można także określić jako oddolny proces definiowania wydatków i priorytetów budżetowych, w którym to mieszkańcy wskazują inicjatywy i inwestycje, jakie ich zdaniem należałoby realizować w ciągu kolejnego roku.

Budżet obywatelski to „proces decyzyjny, w ramach którego mieszkańcy współtworzą budżet danej jednostki, tym samym decydując o dystrybucji określonej puli środków pieniężnych”.

Budżet uznaje się za demokratyczny proces dyskusji i podejmowania decyzji o wydatkowaniu środków publicznych z udziałem mieszkańców. Uważa się go za jedno z najlepszych narzędzi do uwzględniania opinii mieszkańców w zarządzaniu finansami publicznymi, pozwala współdecydować o kierunku rozwoju społeczności lokalnej. Instytucja BO włącza mieszkańców w życie publiczne, rozwój miasta czy gminy i umożliwia alokację środków zgodnie z wolą zainteresowanych osób.