Niezawisłe sądy na tle standardów Unii Europejskiej

Celem niniejszej pracy jest omówienie systemu niezawisłych sądów na tle standardów europejskich.

Sprawiedliwe sądy stanowią marzenie wielu osób. Jednak przy założeniu dobrej woli sędziów, aby orzekać sprawiedliwie, trzeba dodatkowo spełniać kilka innych warunków, od których sądowa sprawiedliwość jest uzależniona. Najlepsi sędziowie nie będą mogli zasłużyć na miano sprawiedliwych, jeśli zostaną zmuszeni do stosowania złego prawa, które koliduje ze świadomością prawną społeczeństwa. Innymi warunkami sprawiedliwego rozstrzygnięcia spraw są odpowiednie kwalifikacje zawodowe i moralne sędziego, praktyczna możliwość ustalania faktów istotnych w danej sprawie, a zatem kompletność i rzetelność dowodów, jak również niezależność sądownictwa od innych władz i partii politycznych oraz niezawisłość sędziów.

W tym miejscu należy podkreślić, iż zasady niezawisłości sędziowskiej nie należy utożsamiać z zasadą niezależności sądów. Są to bowiem zagadnienia odrębne. Niezależność sądu przejawia się w dwóch płaszczyznach. Pierwsza polega na wyodrębnieniu organizacyjnym. Wiąże się ona z podziałem władz na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Właśnie z zasady demokratycznego państwa prawnego oraz zasady podziału władz wynika faktyczne zabezpieczenie niezależności sądów oraz niezawisłości sędziowskiej. W polskim systemie prawnym zgodnie z art. 173 Konstytucji RP, „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz”. Sądy powołane są na mocy ustawy, a ich działalność wolna jest od wpływu pozostałych organów państwa. Druga płaszczyzna dotyczy działalności orzeczniczej sądów. Jej istota sprowadza się do zakazu zmieniania lub uchylania orzeczeń sądowych przez organy władzy publicznej. Wyjątkiem może być na przykład prawo łaski wykonywane przez Prezydenta RP lub ustawy amnestyjne. Niezależności sądów nie sprzeciwia się instytucja nadzoru administracyjnego sprawowanego przez ministra sprawiedliwości. Nadzór ten nie może wkraczać w sferę działalności orzeczniczej sądów i naruszać niezawisłości sędziowskiej. Działalność orzecznicza sądów podlega nadzorowi judykacyjnemu Sądu Najwyższego. Nadzór judykacyjny Sądu Najwyższego przejawia się w postaci rozstrzygania kasacji i zażaleń, podejmowaniu uchwal mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w orzecznictwie oraz podejmowaniu uchwal, jeżeli przy rozpoznawaniu środka odwoławczego powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości lub wymagające zasadniczej wykładni prawa.

W niniejszej pracy będzie mowa zarówno o niezawisłości sądów krajowych, jak i o niezawisłości sądów Unii Europejskiej. Analiza tego zagadnienia koncentruje się wokół kwestii oddziaływania norm prawa unijnego na sądy krajowe w obrębie I filara Unii Europejskiej. W obszarze tym sądowa kontrola poszanowania uprawnień wywiedzionych z prawa wspólnotowego, sprawowana przez sądy wspólnotowe i krajowe, jest dostępna dla wszystkich podmiotów unijnych, a więc nie tylko dla państw członkowskich i organów wspólnotowych, ale także dla osób fizycznych i prawnych. Sytuacja prawna w I filarze, w odniesieniu do kompetencji sądowej, znacząco różni się w ramach konstrukcji UE, opartej na trzech filarach, ponieważ w II filarze UE (Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa) wspólnotowe i krajowe organy sądowe z zasady nie posiadają kompetencji jurysdykcyjnych. W przypadku III filara UE (współpraca policji i sądów w sprawach karnych państw) można mówić już o zapoczątkowaniu pewnego mechanizmu kontroli sprawowanej przez sądy, choć jest on na tyle specyficzny, że wymagałby osobnej analizy prawnej.

Praca podzielona została na cztery rozdziały. W rozdziale pierwszym omówiono pojęcie, zakres i rozwój historyczny instytucji niezawisłości sędziowskiej. Na początku tego rozdziału przedstawiono wstępne rozważania na temat niezawisłych sądów w strukturze III filaru Unii Europejskiej, a następnie przytoczono różnorodne definicje niezawisłości sędziowskiej. W dalszej części tego rozdziału omówiono niezawisłość sędziowska jako zasadę procesową, jak również podmiotowy i przedmiotowy zakres zasady niezawisłości sędziowskiej.

Drugi rozdział pracy dotyczy organizacji sądów wspólnotowych. W rozdziale tym scharakteryzowano organizację Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz Sądu Pierwszej Instancji.

Rozdział trzeci poświęcony został w całości współpracy sądów krajowych z ETS w ramach procedury prejudycjalnej. W rozdziale tym omówiono kilka najważniejszych zagadnień związanych z tą tematyką, a mianowicie: podstawy prawne postępowania prejudycjalnego, obowiązek występowania z pytaniami prejudycjalnymi, pytania dotyczące wykładni prawa wspólnotowego oraz ważności aktów instytucji wspólnotowych, skutki orzeczenia prejudycjalnego, a także odmienność procedury prejudycjalnej w III filarze UE.

Z kolei czwarty, ostatni rozdział pracy, jest poświęcony pozycji sądów krajowych we wspólnotowym systemie prawnym. Rozdział ten zawiera dwa bloki tematyczne - sądy krajowe wobec zasad wynikających z prawa wspólnotowego, a także ochrona uprawnień wspólnotowych przez sąd krajowy.

W pracy wykorzystana została literatura opisująca kwestie związane z problematyką niezawisłości sędziowskiej oraz sądownictwem w Unii Europejskiej. Wykorzystano tu monografie, podręczniki akademickie, artykuły opublikowane w periodykach prawniczych, a także zbiory orzeczeń sądowych oraz tekstów źródłowych.