Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski w latach 1945 - 1970

Celem pracy jest analiza problematyki bezpieczeństwa ekonomicznego Polski w latach 1945-1970.

Druga wojna światowa doprowadziła w Polsce do diametralnej zmiany ustroju polityczno-gospodarczego. Pod koniec 1943 r. w sytuacji międzynarodowej zachodziły istotne zmiany. Nieuchronnie zbliżała się klęska Niemiec. Nie ulegało wątpliwości, iż Polska zostanie wyzwolona spod okupacji niemieckiej przez wojska radzieckie. Fakt ten zapowiadał trudny okres dla rządu polskiego w Londynie i jego organów w kraju, a to z powodu braku stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Na ich wznowienie rząd radziecki, przynaglany przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone, nie wyrażał zgody, oskarżając rząd polski o antyradzieckie nastawienie, a nawet o współpracę z Niemcami. Stanowisko to świadczyło o zamiarze Stalina powołania zależnych od ZSRR organów polskich. Narzędziem realizującym ten cel stała się w okupowanym kraju PPR, a w ZSRR – Związek Patriotów Polskich. Pod koniec 1943 r. PPR przystąpiła do utworzenia organu, który w wyzwolonej Polsce objąłby władzę państwową. Organem tym stała się Krajowa Rada Narodowa .

Ogólne ramy ustroju społeczno-politycznego Polski wytyczyły pierwsze programy ideowe sformułowane w odezwie PPR „O co walczymy” oraz w Deklaracji KRN z 31 grudnia 1943 r. Kolejnym dokumentem, który legł u podstaw Polski Ludowej, był Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego ogłoszony pod datą 22 lipca 1944 r. i z Chełmem Lubelskim, pierwsze miasto na zachód od linii Curzona wyzwolone w tym dniu, jako miejscem wydania, choć faktycznie ukonstytuował się w Moskwie 20 lipca 1944 r. jako organ wykonawczy KRN .

Autorzy Manifestu zrywali z zasadą legitymizmu władzy, nie licząc się z obowiązującym do sierpnia 1939 r., porządkiem prawnym. Odwoływali się nie do prawa, ale do „woli narodu”, który rzekomo stworzył swą reprezentację w postaci podziemnego parlamentu - Krajową Radę Narodową. Za jedyne legalne źródło władzy ten rewolucyjny w swej istocie dokument uznawał właśnie KRN. Podkreślono także, iż KRN i PKWN działają na podstawie „jedynie obowiązującej” legalnej konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. Podstawowe założenia tej konstytucji miały obowiązywać aż do zwołania wybranego w wyborach 5-przymiotnikowych Sejmu Ustawodawczego, który miał uchwalić nową konstytucję .

W Manifeście zostały sformułowane organizacyjno-prawne zasady tworzenia aparatu państwowego. Opierały się one na koncepcji państwa, w którym podstawowym ogniwem organów państwowych są rady narodowe. Centralną instytucją w tym systemie była Krajowa Rada Narodowa sprawująca swoją władzę przez PKWN oraz wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe. Tak skonstruowana struktura aparatu państwa odpowiadała zasadzie jedności władzy państwowej .

Nowe władze w Polsce były całkowicie uzależnione od woli Stalina, do którego należało ostatnie słowo we wszystkich kluczowych decyzjach. Siły bezpieczeństwa ZSRR, za pośrednictwem komendantur wojskowych, czynnie wspierały tworzenie terenowych organów władzy podporządkowanych PKWN. W pierwszym rzędzie likwidowano ujawniające się w ramach planu „Burza” cywilne i wojskowe organy podległe rządowi na uchodźstwie, a wielu internowanych oficerów AK wywieziono do obozów w ZSRR .

Podstawowym zadaniem pierwszego etapu przemian społeczno-gospodarczych było przeprowadzenie reformy rolnej. Zostało wykonane zgodnie z zapowiedziami zawartymi w Manifeście PKWN. Warto podkreślić, że autorzy Manifestu ograniczali się do wskazania elementarnych motywów zapowiedzianej reformy, nie wchodząc ani w kwestie prawne, ani też w określanie założeń przyszłego ustroju rolnego .

Ważnym polem działalności PKWN była również odbudowa gospodarki. Wznawiano pracę elektrowni oraz zakładów przemysłowych, a także odbudowywano linie energetyczne, sieci łączności i komunikacji. Pewne odcinki torów kolejowych poszerzano zgodnie z normami obowiązującymi w ZSRR. Kierownictwo przedsiębiorstw przemysłowych często przejmowały tworzone samorzutnie robotnicze komitety fabryczne. W listopadzie 1944 r. zaczęto tworzyć tzw. grupy operacyjne, złożone ze specjalistów, mające zabezpieczać i uruchamiać zakłady przemysłowe na terenach pozostających jeszcze pod okupacją niemiecką. Odegrały one ogromną rolę w pierwszych miesiącach 1945 r.

W celu zapewnienia zaopatrzenia ludności, głównie miejskiej, w podstawowe artykuły codziennego użytku zachowano system kartkowy wprowadzony przez Niemców. Ponieważ produkty z obowiązkowych dostaw przeznaczono w pierwszym rzędzie na zaopatrzenie wojska, normy kartkowe były pokryte tylko w 60%. W pewnym stopniu braki uzupełniały dostawy zboża z ZSRR, niemniej ludność cierpiała z powodu niedoboru żywności .

Zapoczątkowany w latach 1944-1945 ustrój społeczno-gospodarczy w okresie stał się ustrojem, w którym dominującą rolę i coraz bardziej decydujące znaczenie miał układ socjalistyczny. W gestii państwa ludowego znalazł się ster całego organizmu gospodarczego. Powstanie i ugruntowanie w gospodarce narodowej układu socjalistycznego uwarunkowały podjęcie przez Krajową Radę Narodową uchwały z 22 września 1946 r. ustalającej zasadę działania państwa w dziedzinie gospodarczej w oparciu o narodowe plany gospodarcze. Uchwała stwierdzała m.in.: „Zważywszy, że dotychczasowe wyniki całego narodu i osiągnięcia - w zakresie odbudowy gospodarstwa narodowego oraz dokonania reformy ustroju gospodarczego i społecznego pozwalają na realizację systemu planowego kierownictwa i planowej działalności w gospodarstwie polskim, Krajowa Rada Narodowa ustala zasadę działania w gospodarstwie narodowym w oparciu i w ramach narodowych planów gospodarczych” . Powyższa uchwała wskazywała dobitnie, że Polska wkroczyła na tory gospodarki planowej i centralnie sterowanej.

Praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich przedstawione zostały przemiany gospodarcze przeprowadzone w Polsce w latach 1945-1947. W rozdziale drugim omówiono gospodarkę w czasie planu sześcioletniego, natomiast w rozdziale trzecim stagnację gospodarczą w okresie 1956-1970.

Podstawę źródłową pracy stanowią podręczniki omawiające historię Polski po roku 1945 oraz monografie dotyczące historii gospodarczej Polski ze szczególnym uwzględnieniem okresu 1945-1970.