Polska racja stanu w XX wieku

Zorganizowane i zhierarchizowane oraz zinstytucjonalizowane życie społeczne jest nierozłącznie związane z posługiwaniem się różnorodnymi kategoriami mającymi na celu zagwarantowanie trwałości i wewnętrznej stabilności wspólnoty. Do takich pojęć należy „racja stanu”, która jako zjawisko polityczne i jako wartość polityczna pojawiła się w momencie powstawania organizacji państwowej.

Problematyka racji stanu stosunkowo niedawno stała się przedmiotem szerszego zainteresowania oraz dyskusji naukowych w Polsce. Rozważania te zdeterminowane zostały przez wydarzenia społeczne i polityczne z lat 1980-1981. Następnie były kontynuowane po przemianach ustrojowych zapoczątkowanych w roku 1989. Wszelkie dywagacje dotyczące racji stanu napotykają wiele barier. Do najważniejszych należy brak sprecyzowanego zakresu pojęciowego tego terminu. Uczestnicy wspomnianych dyskusji posiłkują się różnymi określeniami: „racja stanu”, „świadomość państwowa”, „myślenie kategoriami państwa” czy też „interes państwa”. Przyczyną tego może być fakt, że pojęcie „racja stanu” należy do określeń znajdujących się głównie w arsenale praktyki politycznej, w mniejszym zaś stopniu stanowi kategorię teorii polityki.

Źródeł zakresu pojęciowego i praktyki racji stanu współcześni teoretycy polityki dopatrują się w koncepcjach Niccolo Machiavellego, a zwłaszcza w „Księciu” oraz w „Rozważaniach nad pierwszym dziesięcioksięgiem Historii Rzymu Liwiusza”. Trzeba tu jednak podkreślić, że Machiavelli nie używał tego terminu, posługując się raczej określeniem „konieczność” lub wieloznacznym pojęciem „virtu”.

Z teoretycznego punktu widzenia można by powiedzieć, że idea racji stanu, rozumiana jako nadrzędny interes państwa, wywołana jest potrzebą zagwarantowania trwałości tego rodzaju wspólnoty, jaką stanowi państwo. Idea racji stanu musiała się więc wytworzyć w trakcie rozwoju państwowości.

Większość procesów historycznych tworzenia się państw nowożytnych zespala się z procesami narodowotwórczymi. Obserwujemy zjawisko powstawania wielu państw jednonarodowych (unitarnych). Racja stanu w wypadku państwa jednonarodowego zaczyna się więc pokrywać z racją stanu narodu czy też z racją stanu zorganizowanego w państwo narodu. Nieco inaczej kwestia ta wygląda w przypadku państw wielonarodowych, gdzie może wystąpić rozłączność racji państwa od racji narodu. Z reguły występuje zbieżność interesu państwa z interesem narodu. Na przykład zagrożenie bezpieczeństwa narodowego przez inne państwo wywołuje zazwyczaj skupienie narodu wokół obrony własnego państwa.

Z punktu widzenia teorii i praktyki bardzo ważna jest kwestia podmiotu i sposobu ustalania racji stanu, sprowadzająca się do zagadnienia, kto ustala, względnie kto powinien ustalać aktualną rację stanu i jak ustalać rację stanu. Może to być kwestia w konkretnych sytuacjach niezwykle dyskusyjna. Praktyka przemawia na rzecz sił kierujących państwem. Kategoria „sił kierujących państwem” jako tych, do których należy ustalanie racji stanu, może być różnie rozumiana. Nasuwa się w tym miejscu wiele pytań – o ile np. o racji stanu ma przesądzać określony organ państwowy i stojący za nim ludzie odpowiedzialni za politykę państwa, a o ile ciała społeczne czy też samo społeczeństwo (skoro społeczeństwo zorganizowane demokratycznie ma np. prawo wyrażania opinii zarówno o decyzjach pozytywnych, jak i szkodzących interesom państwa)? Jaka jest i powinna być rola przywódców, różnych gremiów politycznych i społecznych, ekspertów i innych podmiotów w tym zakresie? Jak powinien z kolei wyglądać sam proces ustalania racji stanu i jej realizacji. Kiedy może być zasadny np. protest społeczny co do sposobu rozumienia i realizacji racji stanu, a kiedy nie?

Należy zauważyć, iż wprawdzie rdzeniem idei racji stanu jest ochrona państwa - a samo państwo można też traktować jako wartość - to jednak ochrona ta musi odpowiednio uwzględniać mnę wartości. Tu dotykamy ważnego problemu relacji pojęcia racji stanu jako wartości politycznej do systemu innych wartości politycznych. Nie ma i chyba nie może być raz na zawsze ustalonego katalogu tych wartości, które składają się na system wartości politycznych. Katalog tych wartości jest i pozostanie otwarty. Wiadomo, że od dawna zaliczano do wartości politycznych sprawiedliwość i bezpieczeństwo, a także wiele innych. W naszym kraju za podstawową wartość polityczną uznawaliśmy zawsze na przykład niepodległość. Dziś za te wartość uznajemy także pokój.

Jak można najkrócej odpowiedzieć na pytanie, jaką funkcje pełni racja stanu w stosunku do innych wartości? Otóż racja stanu jako wartość polityczna związana ściśle z państwem, która ma na uwadze przede wszystkim jego dobro oraz interes, oddziałuje niewątpliwie na sposób pojmowania tych wartości, przyczyniając się do ich pewnej relatywizacji, uwzględniając zawsze konkretną sytuacje historyczną. Na pewno np. w okresie zagrożenia dla państwa jego racja stanu będzie nakazywała dokonywanie „wartościowania wartości politycznych”, poprzez ustalenie preferencji w stopniu korzystania z odpowiednich wartości zgodnie z sytuacją aktualną. Jest rzeczą zrozumiałą, że wśród systemu wartości politycznych, najwyższy interes państwa jako organizacji podstawowej, globalnej, politycznie zorganizowanego społeczeństwa musi wywierać wpływ istotny na realizację innych wartości.

W problematyce racji stanu traktowanej jako wartość polityczna nie można wreszcie pominąć - tak jak i w problematyce współczesnego państwa w ogóle - ciągle na nowo dokonującego się podziału na „rządzących” i „rządzonych”, albowiem i jedni, i drudzy, realizując rację stanu, muszą działać zgodnie z najwyższym interesem i dobrem państwa. Problem leży więc w tworzeniu instrumentów zabezpieczających przed naruszeniem interesów państwa zarówno przez „rządzących”, jak i „rządzonych”.

Celem niniejszej pracy jest omówienie priorytetów polskiej racji stanu w XX wieku. W poszczególnych rozdziałach zostanie dokonana charakterystyka umów zawieranych przez Polskę, mających gwarantować realizację polskiej racji stanu. Ponadto celem pracy jest wykazanie, iż przez cały wiek XX, po odzyskaniu niepodległości, polska polityka zagraniczna skupiona była przede wszystkim na budowaniu i normalizacji stosunków z sąsiadami oraz na zawieraniu sojuszy z mocarstwami europejskimi, co miało chronić interesy państwa. Całość pracy składa się z czterech rozdziałów.

Pierwszy rozdział pracy poświęcony jest ogólnym rozważaniom dotyczącym problematyki racji stanu. W rozdziale tym przybliżono genezę pojęcia „racja stanu” oraz zwrócono uwagę na poszczególne elementy składające się na rację stanu.

Rozdział drugi dotyczy racji stanu II Rzeczpospolitej. Rozdział ten rozpoczyna się od omówienia koncepcji trwałego i zapewniającego bezpieczny byt kształtu terytorialnego RP po odzyskaniu niepodległości. Na tę koncepcję należy zwrócić uwagę w pierwszej kolejności, albowiem najważniejszym zadaniem polityki zagranicznej powstającej Rzeczypospolitej było nadanie państwu trwałego i zapewniającego bezpieczny byt kształtu terytorialnego. W następnym punkcie omówiono koncepcję utrzymania porządku wersalskiego. Rzeczpospolita, w granicach wywalczonych przede wszystkim własnym wysiłkiem zbrojnym, stała się ważnym elementem nowego układu sił w Europie. Była zainteresowana w utrzymaniu porządku wersalskiego, w którym rolę hegemonów odgrywały Francja i Wielka Brytania, korzystające z tego, że Niemcy i Rosja Sowiecka utraciły pozycję mocarstw. Zarówno Niemcy, jak i Rosja były przeciwne porządkowi wersalskiemu. Polska musiała mieć to na uwadze. Dlatego też kolejną koncepcją była zasada neutralności wobec Niemiec i Rosji. Tej właśnie koncepcji poświęcony został ostatni punkt drugiego rozdziału.

W rozdziale trzecim dokonano analizy racji stanu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Było to już państwo o ustroju socjalistycznym, uzależnione w dużym stopniu od ZSRR. Rozdział ten podzielony jest na podpunkty przede wszystkim w oparciu o kryterium przedziałów czasowych – lata 1945-1956, lata 1956-1970, lata siedemdziesiąte oraz lata osiemdziesiąte. W ostatnim punkcie tego rozdziału odrębnie omówiono kontakty socjalistycznego państwa polskiego z państwami rozwijającymi się.

Czwarty, ostatni rozdział pracy poświęcony jest racji stanu III Rzeczpospolitej, a więc okresowi po roku 1989. Głównym priorytetem stało się w tym okresie dążenie Polski do wstąpienia w szeregi NATO i UE, co omówiono w pierwszym punkcie tego rozdziału. W punkcie drugim przedstawiono regulację stosunków Polski z państwami sąsiednimi i omówiono układy dwustronne z Niemcami, Rosją oraz Ukrainą. Ostatni punkt rozdziału czwartego dotyczy priorytetów polskiej polityki po wstąpieniu do NATO i UE.