Paternalizm a zasada autonomii pacjenta w rehabilitacji

Niepełnosprawność jest jednym z najpoważniejszych zjawisk i problemów współczesnego świata. Znaczenie tych problemów wynika z rozmiarów oraz powszechności występowania niepełnosprawności w populacji, jak również z konsekwencji, jakie wywołuje ona w sensie indywidualnym i społecznym.

Powszechność zjawiska stawia przed społecznością międzynarodową i poszczególnymi państwami obowiązek podejmowania działań zapobiegających jego powstawaniu. Działania takie muszą być podejmowane przez rządy, instytucje i społeczności lokalne. Jedynie szeroko rozpowszechnione działania społeczne mogą przynieść wymierne efekty.

Społeczny wymiar działań obejmuje także rozmiar i charakter konsekwencji, albowiem nie są one ograniczane wyłącznie do problemów osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin. Wywołują bardzo wymierne skutki uboczne i społeczne również w skali kraju i powodują konieczność powołania szeregu instytucji oraz inicjowania i realizacji wielu działań minimalizujących skutki zjawiska .

Przyczyny niepełnosprawności można podzielić na trzy kategorie: wady wrodzone, przewlekłe choroby, nagłe wydarzenia - wypadki, urazy, zatrucia.

Zapobieganie pierwszej kategorii przyczyn obejmuje ogólne działania ograniczające występowanie wad wrodzonych. Zazwyczaj skupione są one na opiece nad kobietą ciężarną, a także na poradnictwie, szczególnie wśród rodzin ryzyka genetycznego. Zajmuje się tym służba zdrowia i należy to do jej głównych obowiązków w zakresie opieki nad matką i dzieckiem .

Aby zapobiegać drugiej kategorii przyczyn, należy wskazać choroby, które w swoim przebiegu i skutkach doprowadzają do ograniczenia sprawności chorego człowieka. Wymaga to podjęcia działań profilaktycznych, wyraźnie ukierunkowanych na zapobieganie konkretnym chorobom.

W tej kwestii istnieją dwa podejścia. Pierwsze z nich to analiza chorób, które w określonym przedziale czasowym, na przykład w ciągu roku, są przyczyną największej liczby orzeczeń o inwalidztwie, i przeciwdziałanie ich występowaniu. Drugie podejście polega na zapobieganiu sytuacjom i zdarzeniom, w wyniku których dochodzi do zagrożenia zdrowia, a w konsekwencji do choroby lub urazu, stających się przyczyną ograniczenia sprawności i inwalidztwa .

Trzecią kategorię przyczyn stanowią nagłe wydarzenia, wypadki i zatrucia, których konsekwencje prowadzą do ograniczenia sprawności ich sprawców i ofiar. Część z tych zdarzeń związana jest ze środowiskiem pracy i zatrudnieniem. Wśród ważnych przyczyn niepełnosprawności wymieniane są tu wypadki, zatrucia, urazy związane z wykonywaniem pracy zawodowej .

Druga grupa zadań mająca na celu zapobieganie niepełnej sprawności polega na ograniczaniu i przeciwdziałaniu skutkom choroby lub urazu.

Pierwszym zadaniem w tej grupie jest niedopuszczanie do wszelkich powikłań, wtórnej niesprawności, które mogą być wynikiem nieprawidłowego procesu terapii i pielęgnowania człowieka w trakcie choroby, lub ograniczanie ich. Szczególnie niebezpieczne są tutaj konsekwencje niewłaściwego leczenia lub zaniedbań związanych z opieką i pielęgnacją przewlekle chorych (np. chorych na cukrzycę, na choroby reumatyczne, leżących po złamaniach lub amputacjach itp.). Można więc stwierdzić, iż działaniem zapobiegającym niepełnosprawności jest właściwa terapia i właściwa pielęgnacja osób chorych. W tym kontekście niezbędne staje się poprawienie jakości opieki medycznej nad osobami chorymi, zarówno w zakresie leczenia szpitalnego, jak również w ramach podstawowej opieki zdrowotnej w miejscu zamieszkania osoby chorej. Należy podkreślić, że istotne znaczenie ma też wczesna, tzw. doraźna pomoc udzielana osobom, które doznały urazu lub uległy zatruciu. Jej szybkość i fachowość mogą znacznie ograniczyć liczbę osób i zakres uszkodzeń prowadzących do ograniczonej sprawności .

Drugim zadaniem są różne formy rehabilitacji, a szczególnie te, dzięki którym można odzyskać utraconą sprawność psychoruchową, a także, w przypadku wad wrodzonych, osiągnąć optymalne usprawnienie, jak również przywrócić samodzielność jednostce, która jest jej pozbawiona a tym samym znajduje się poza ramami normalnego życia . Działania te są podejmowane przez różne grupy zawodowe i uczestniczy w nich osoba niepełnosprawna. Jednakże rehabilitacja może także oznaczać ostateczny cel, rezultat tych działań. Wówczas pod określeniem rehabilitacja fizyczna rozumiemy, iż nastąpiło usprawnienie funkcji fizycznych na takim poziomie, na jakim można było to uzyskać. Podobne znaczenie mają określenia - rehabilitacja psychiczna czy społeczna. Oznaczają one, że zrealizowano cele, jakie zostały założone na rzecz osoby niepełnosprawnej i przy jej współudziale.

Bez względu na to, czy rehabilitacja jest traktowana jako proces, czy też jako cel działania, stanowi ona jedno z istotnych zagadnień związanych z istnieniem niepełnej sprawności i jest podstawowym sposobem ograniczenia niepełnosprawności jako zjawiska społecznego .

Przedmiotem niniejszej pracy nie jest jednak charakterystyka procesu rehabilitacji osoby niepełnosprawnej, lecz analiza zasady szacunku dla autonomii pacjenta oraz paternalizmu w rehabilitacji. Chodzi tu więc o to, czy podczas długotrwałej rehabilitacji osoby niepełnosprawnej należy bezwzględnie trzymać się postawy paternalistycznej, czy też należałoby brać również pod uwagę autonomię chorego.

Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym z nich zaprezentowane zostały podstawowe zadania rehabilitacji. Przedstawiono tu rys historyczny samej rehabilitacji, istotę procesu rehabilitacji, jak również prawne podstawy działań rehabilitacyjnych w Polsce. Rozdział drugi poświęcony został problematyce zasada szacunku dla autonomii pacjenta w konfrontacji z zasadą paternalizmu. Omówiono w tym rozdziale pojęcie paternalizmu, pojęcie autonomii, zasadę szacunku dla autonomii oraz kwestię zgody pacjenta. Trzeci rozdział pracy dotyczy rozmaitych problemów etycznych w działalności rehabilitacyjnej, natomiast rozdział czwarty - paternalizmu w rehabilitacji.