Administracja publiczna w II Rzeczypospolitej

Bezpośrednia realizacja funkcji wykonawczej państwa należy do administracji publicznej. Od schyłku XVIII w. widoczna jest zwiększająca się ingerencja państwa w coraz to nowe dziedziny życia społecznego i gospodarczego. Na kontynencie europejskim proces ten nasilił się po zakończeniu I wojny światowej.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę na jej terytorium obowiązywało kilka odmiennych systemów administracyjnych. Przezwyciężeniu tego stanu służyła stopniowa unifikacja systemu administracyjnego. Polski aparat administracji publicznej obejmował zespół różnych organów, czyli urzędów administracyjnych. Każdy z tych organów odpowiednio do posiadanych uprawnień uzyskał możność stosowania przymusu w celu realizacji podjętych przez niego decyzji.

Aparat administracji publicznej w II Rzeczpospolitej ulegał znacznym modyfikacjom. Obejmował on, oparty na różnych kryteriach, system organów administracyjnych. Ze względu na zasadę terytorialną, administrację publiczną podzielono w Polsce na administrację centralną i terytorialną, inaczej zwaną lokalną. Administracja terytorialna obejmowała administrację rządową i samorząd. W obrębie administracji rządowej występowały dwie struktury, a mianowicie administracja ogólna, zwana inaczej polityczną, i administracja specjalna. Cechą charakterystyczną administracji rządowej było zespolenie z administracji ogólnej wielu dziedzin administracji specjalnej. Na podstawie tej przesłanki administrację ogólną określa jako administrację zespoloną. W odróżnieniu od tego administrację specjalną nazywa się administracją nie zespołową. Posiadała ona odrębną strukturę organów terytorialnych nie pokrywających się z podziałem administracyjnym państwa. Cechą wspólną organów administracji zespolonej i nie zespolonej było oparcie ich struktury na zasadzie hierarchiczno-instancyjnej.

Oznaczało to, iż organy niższe podlegały organom wyższego stopnia. Stopniowo wzrastało znaczenie czynnika urzędniczego w organizacji administracji publicznej opartej na zasadzie centralizmu biurokratycznego. Prowadziło to do zmniejszenia udziału czynnika obywatelskiego w funkcjonowaniu administracji. Dla celów administracji ogólnej obszar państwa podzielony został na województwa, powiaty, gminy miejskie i gminy wiejskie.

W organizacji jednostek administracji ogólnej występowały w pierwszych latach znaczne odrębności. Szybko jednak nastąpiła unifikacja według jednolitego modelu strukturalnego. Przewidywał on następujące organy: w województwach - wojewodowie, jako organy II instancji, jedynie w Warszawie zamiast wojewody Komisarz Rządu, w powiatach - starostowie powiatowi lub grodzcy, jako organy I instancji. W gminach miejskich i wiejskich nie istniały odrębne organy administracji ogólnej. Jej funkcje wykonywały organy wykonawcze samorządu terytorialnego. Utrzymanie przez część resortów odrębnych organów terytorialnych, nie zespolonych z administracją ogólną, uzasadniano specyfiką ich działalności. Specjalną organizację administracji terytorialnej posiadały resorty: Spraw Wojskowych, Sprawiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów, do 1932 r. Reform Rolnych, a częściowo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Opieki Społecznej. Podział kraju dla celów administracji specjalnej (niezespolonej) nie pokrywał się z podziałem dokonanym dla celów administracji ogólnej (okręgi sądowe, wojskowe, szkolne, kolejowe).

Organy administracji rządowej zarówno ogólnej, jak i specjalnej zbudowane były na zasadzie hierarchiczno-instancyjnej, z której wynikało podporządkowanie organów niższych organom wyższym, wyrażające się w zależności osobowej i służbowej oraz w obowiązku wykonywania ich poleceń. Samorząd stanowił formę udziału społeczeństwa w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb życia zbiorowego o znaczeniu lokalnym bądź grupowym. Samorząd dzielono na terytorialny, nazywany też powszechnym, oraz gospodarczy i zawodowy.

W II Rzeczypospolitej intencją twórców konstytucji marcowej było oparcie ustroju politycznego państwa na rozbudowanym samorządzie, biorącym udział w realizowaniu zadań państwa w zakresie administracji, kultury i gospodarki narodowej. Konstytucja kwietniowa zmierzała do ograniczenia jego roli w rozwiązywaniu problemów życia zbiorowego i uczynienia z niego dodatku do organów administracji rządowej. Stwierdzała ona, że samorząd urzeczywistnia zadania administracji państwowej w zakresie potrzeb miejscowych.