Zasady oceny ryzyka w ubezpieczeniach

Ryzyko jest stałym i nieuniknionym składnikiem w działalności gospodarczej. Jeśli możliwe jest zmierzenie stopnia niepewności w danej działalności możliwe jest określanie go jako ryzyko. Niepewność ta może być mierzona w sposób matematyczny lub statystyczny, ze szczególnym uwzględnieniem teorii prawdopodobieństwa. Ryzyko w ubezpieczeniach jest niebezpieczeństwem i możliwością wystąpienia pewnego zdarzenia losowego, szkody lub wypadku. Opłacalność działalności ubezpieczeniowej wynika z kalkulacji prawdopodobieństwa zaistnienia szkody, dzięki czemu ubezpieczyciel pobiera znaczne opłaty, a w związku z niewielkim odsetkiem szkód, ponosi niewielkie koszty.

Źródła ryzyka w ubezpieczeniach mogą być podzielone na dwie podstawowe grupy. Pierwsza z nich to elementy, które nie są zależne od człowieka i związane są z podstawowymi prawami, które związane są z funkcjonowaniem otoczenia, czyli do tej grupy zaliczane będą zmiany klimatyczne, zmiany pór roku, jak również zmiany zachodzące w organach ludzi. Druga grupa to czynniki, które wynikają z działalności człowieka. Przykładem może tu być wykształcenie, zmiany związane z postępem technicznym, potrzeby ludzkie, działania polityczne itp.

Podstawowy podział ryzyka w ubezpieczeniach obejmuje następujące grupy:

· finansowe, gdy ryzyko ma charakter ekonomiczny;

· niefinansowe, jeśli poniesione w wyniku zdarzenia straty nie mają charakteru ekonomicznego;

· osobowe, gdy przedmiotem umowy ubezpieczeniowej jest stan zdrowia, życie lub zdolność do wykonywania pracy zarobkowej;

· majątkowe, jeśli ubezpieczane są wartości mienia;

· czyste, jeśli wystąpienie ryzyka związane jest z poniesieniem strat przez dany podmiot;

· spekulatywne, czyli ryzyko, które w przypadku jego oznaczenia może oznaczać straty lub zyski – ten rodzaj najczęściej odnosi się do giełdy;

· statyczne, które występuje nawet w sytuacji, gdy nie obserwuje się zmian ekonomicznych, technicznych i organizacyjnych;

· dynamiczne, które związane jest z aktywną działalnością;

· fundamentalne, które wpływa na wiele osób, ma przyczyny o charakterze społecznym, politycznym lub ekonomicznym;

· partykularne, czyli takie, które dotyczy pojedynczych osób, a źródłem tego ryzyka jest aktywność poszczególnych podmiotów – przykładami mogą tu być wyłudzenie lub rabunek.

Ryzyko towarzyszy człowiekowi nieustannie i wiąże się z podejmowanymi przez niego działaniami. Produkty ubezpieczeniowe opierają się na mechanizmie rozproszenia ryzyka i obejmują zdarzenia przyszłe. Przyszłość w rozumieniu jednostki nie może być przewidziana, ponieważ nie sposób przewidzieć, czy za określony czas nastąpi jakiś nieszczęśliwy wypadek. Niemniej jednak mimo, że nie sposób skutecznie przewidywać w odniesieniu do jednostek, większych trudności nie sprawia przewidywanie z dużą pewnością dla zbiorowości – na przykład liczby pożarów mieszkań w polskich domach na przestrzeni roku.

Przeprowadzenie takiej kalkulacji umożliwia przewidzenie wysokości środków niezbędnych do pokrycia kosztów tych zdarzeń. Jeśli kwota ta zostanie rozdzielona na znaczną część zbiorowości to obciążenie kosztów pokrycia strat będzie nieduże w porównaniu z potencjalnymi stratami jednostki, co więcej daje to pewność, że nikt z tej wspólnoty nie ucierpi finansowo w sytuacji gdy takie zdarzenie go dotknie. Taka wspólnota nazywana jest wspólnotą ryzyka , a przedstawiona metoda to finansowanie negatywnych skutków z wykorzystaniem ubezpieczenia.

Warto podkreślić, że składka w ubezpieczeniu jest zależna od ryzyka, a ryzyko wynika z prawdopodobieństwa oraz wartości spodziewanych strat. Ubezpieczony, który może obniżyć prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia lub wysokość strat może oczekiwać niższej składki. Zależność ta sprawia także, że im wyższa suma ubezpieczenia, tym większe ryzyko, a przez to wyższa składka. Indywidualne podejście do kwestii wysokości składki umożliwia zapobieganie antyselekcji, która może mieć miejsce, gdy składka zostaje uśredniona. Antyselekcja skutkuje rezygnacją z ubezpieczenia przez osoby, które uznają je za nieopłacalne i pozostaniu przez osoby, w przypadku których poziom ryzyka jest wyższy. To sprawia, że odsetek występujących szkód dla wspólnoty ryzyka jest wyższy, niż w przypadku całej populacji i może występować potrzeba podniesienia składki. Po wprowadzeniu podwyżki także może mieć miejsce sytuacja, w której będą osoby, dla których ryzyko jest niższe od przeciętnego dla danej wspólnoty ryzyka i będą one rezygnować z ubezpieczenia ze względu na brak jego opłacalności, z kolei osoby z wyższym poziomem ryzyka podejmują decyzję o pozostaniu.

Wartość składki jest w dużym stopniu zależna od wysokości i charakteru ryzyka, które jest związane z danym ubezpieczeniem. Obecna częstotliwość zdarzeń, jak również ich rozmiar to nie jedyne kryteria uwzględniane podczas kalkulacji wysokości składki. Istotne są także cechy ryzyka, które wpływają na dokładność z jaką możliwe jest szacowanie potencjalnych świadczeń mających charakter ubezpieczeniowy. Ryzyko jakie ponosi zakład ubezpieczeń to powstanie sytuacji, w której realna szkodowość i stosunek otrzymanych od ubezpieczonych składek do wypłaconych świadczeń, jest większy od założeń w tym zakresie. Dlatego ważne jest, by ryzyko można było przewidzieć, czyli w oparciu o wcześniejsze zdarzenia zakład ubezpieczeniowy powinien być w stanie z dużą precyzją określić częstość i rozmiar podobnych szkód w przyszłości.

Schemat oceny ryzyka ubezpieczeniowego przeprowadzanej na potrzeby działalności ubezpieczeniowej został przedstawiony na rysunku 1.

Rysunek 1. Schemat oceny ryzyka w ubezpieczeniach

Źródło: M. Staniszak „Risk management w ubezpieczeniach majątkowych”, Warszawa, 1997, Wiadomości ubezpieczeniowe nr 11,12

W przypadku ubezpieczeń zdrowotnych i na życie ocena ryzyka ubezpieczeniowego jest całkowicie odmienna, niż ma to miejsce w przypadku ubezpieczeń majątkowych. W trakcie oceny ryzyka uwzględniane są zarówno czynniki, które wiążą się z zagrożeniem życia, jak i zdrowia kandydata do ubezpieczenia. Zestawienie tych czynników zostało przedstawione na rysunku 2.

Wszystkie z wymienionych czynników zostały zawarte w ramach wniosku ubezpieczeniowego jako kilkadziesiąt pytań, które wymagają odpowiedzi ze strony kandydatów ubiegających się o ubezpieczenie. Pytania są skonstruowane w taki sposób, by osoba dokonująca oceny mogła na tej podstawie stworzyć pogląd dotyczący oceny ryzyka ubezpieczeniowego określonego klienta. Poza tego w ramach wniosku ubezpieczeniowego umieszczone zostały dane identyfikacyjne i dostępne ubezpieczenia wraz z informacjami o sumach ubezpieczeniowych.

Rysunek 2. Czynniki oceny ryzyka ubezpieczeniowego

Źródło: I. Rogala „Rola i znaczenie underwritingu w kształtowaniu i realizacji strategii firmy ubezpieczeniowej”, Warszawa, 1997, Prawo asekuracyjne

Warto zaznaczyć, że w trakcie oceny ryzyka ubezpieczeniowego klienta poza czynnikami niekorzystnymi, które podwyższają ryzyko śmierci o pewien procent, uwzględniane są również czynniki korzystne, które zmniejszają to ryzyko. Ryzyko klienta jest szacowane w oparciu o końcową wartość, czyli sumy czynników, które oddziałują korzystnie na ryzyko ubezpieczeniowe i niekorzystnie oraz podstawy szacowania, którą stanowi średnie ryzyko śmierci w określonym wieku dla typowych osób w danej populacji, które znajdują się w tablicach trwania życia. Rozwiązanie to jest nazywane numerycznym systemem oceny ryzyka ubezpieczeniowego, który jest najczęściej stosowany w towarzystwach ubezpieczeniowych.

Wynik, który został uzyskany w ramach procesu szacowania ryzyka musi zostać przypisany do adekwatnej klasy ryzyka, ponieważ na tej podstawie następuje kalkulacja składki ubezpieczeniowej. W przedsiębiorstwach ubezpieczeniowych najczęściej wyszczególnia się następujące klasy:

· standardowa, gdy ubezpieczeni mają przeciętną, przewidywalną długość trwania życia, określana jest dla nich standardowa składka i umowa ubezpieczenia nie obejmuje dodatkowych klauzul;

· substandardowa, gdy ubezpieczeni mają problemy zdrowotne lub problemy innego typu, ich przewidywana długość życia jest krótsza niż długość przeciętna, płacą składkę wyższą od zdrowej osoby, która jest w tym samym wieku;

· odraczana, gdy wnioskujący nie kwalifikuje się w chwili obecnej do ubezpieczenia, ponieważ ryzyko jest za duże, jednak jest szansa zmniejszenia znaczenia czynnika niekorzystnego po pewnym okresie czasu, przez co możliwość ubezpieczenia tej osoby po przeprowadzenia ponownej analizy (na przykład osoby po przebyciu operacji), czas odroczenia wniosku jest zależny od informacji, jakie zostały zawarte we wniosku oraz od pozostałych dostępnych informacji;

· odrzucane, jeśli wnioskodawcy charakteryzują się ryzykiem bliskiej śmierci, które jest na tyle duże, że towarzystwo ubezpieczeniowe nie ma możliwości zaoferowania im ubezpieczenia.

Przed zakwalifikowaniem klienta do jednej z wymienionych powyżej klas ryzyka i przeprowadzeniu analizy wniosku osoby dokonujące oceny ryzyka dzielą wnioskodawców na trzy grupy, wśród których wymienić można następujące:

· osoby, z którymi możliwe jest zawarcie umowy ubezpieczeniowej bez konieczności pozyskania dodatkowych opinii ze strony specjalistów;

· osoby, w przypadku których ze względu na stan zdrowia niezbędna jest konsultacja medyczna;

· osoby, które kwalifikują się do bezwarunkowego odrzucenia.

W przypadku wyboru między pierwszą z grup i drugą konieczne jest uwzględnienie tak względów medycznych, jak i ekonomicznych. Badania lekarskie są kosztowne i w wielu przypadkach ich realizacja nie jest opłacalna, ponieważ są one realizowane na koszt ubezpieczyciela.

Zaliczenie wniosku do grupy wymagającej konsultacji medycznej w większości przypadków wynika z dwóch przyczyn, które nie są od siebie zależne i są to:

· sytuacja, gdy suma ubezpieczeniowa jest wyższa niż limity dla danego wieku aplikanta;

· sytuacja, gdy odpowiedzi udzielone na pytania w ramach wniosku i w ramach ewentualnych dodatkowych ankiet mogą sugerować możliwość występowania zwiększonego ryzyka, które wiąże się ze stanem zdrowia osoby ubezpieczanej.

Dlatego też w przypadku dużych sum ubezpieczeniowych nawet brak stwierdzenia występowania zwiększonego ryzyka na podstawie informacji zawartych w kwestionariuszu nie są podstawą do zwolnienia z obowiązku badania. Zakres tego typu badań jest uzależniony w szczególności od sumy ubezpieczenia i wieku klienta. Jest on określany po szczegółowej analizie realizowanej przez pracowników firmy ubezpieczeniowej, bazujących na statystykach oraz danych gromadzonych przez przedsiębiorstwo, jak również na sugestiach partnerów lub reasekuratora i najczęściej przyjmuje ostatecznie formę tabel.

Zachodzi niebezpieczeństwo, że część agentów będzie w pewnych sytuacjach dostarczać niepełnych lub nieprawidłowych informacji o kandydatach celem uniknięcia badań i przyspieszenia zawarcia umowy, a przez to otrzymania prowizji. Rozwiązaniem jest tu kierowanie na badania w sposób wybiórczy osób, wśród których nie występują podstawy do podwyższonego ryzyka, tak ze względu na stan zdrowia, jak i sumę ubezpieczenia, czy też wiek.

Ryzyko jest szczególnie istotnym, jeśli nie jednym z najważniejszych aspektów uwzględnianych w pracy przedsiębiorstw ubezpieczeniowych. To od jego oszacowania bowiem zależy opłacalność podejmowanych przedsięwzięć, zawieranych umów i realizowanych działań. To ryzyko i jego oszacowanie wpływa na to, czy warto ubezpieczać, a jeśli tak to za jaką wysokość składki i na jaką kwotę. Wszelkie niedopatrzenia w tym kontekście w każdym przypadku będą oznaczały możliwość ponoszenia ogromnych strat przez przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe.

Bibliografia

1. I. Rogala „Rola i znaczenie underwritingu w kształtowaniu i realizacji strategii firmy ubezpieczeniowej”, Warszawa, 1997, Prawo asekuracyjne

2. Jan Rzepecki „Statystyka dla potrzeb społecznego ubezpieczenia wypadkowego – propozycje zbierania i kontroli danych”, Warszawa, 2000, Centralny Instytut Ochrony Pracy

3. M. Staniszak „Risk management w ubezpieczeniach majątkowych”, Warszawa, 1997, Wiadomości ubezpieczeniowe nr 11,12