Sądy wojskowe w PRL

Podstawowym celem pracy jest charakterystyka sądów wojskowych w okresie PRL. Zostanie w niej przedstawione, jak we wspomnianym okresie przedstawiał się zakres kompetencji tych sądów w sprawach karnych żołnierzy, pracowników wojska oraz osób cywilnych nie związanych z wojskiem; jak kształtował się ustrój sądów wojskowych i jak w poszczególnych rozwiązaniach ustrojowych przedstawiała się niezależność sądów wojskowych i niezawisłość sędziów tych sądów; i wreszcie, jakie obowiązywały procedury przed tymi sądami.

Omówienie tego tematu nie jest łatwe, albowiem stan wiedzy o komunistycznym prawie ustroju sądów wojskowych był tylko bardzo sporadycznie przedmiotem odrębnych badań historyczno-prawnych. Co prawda zarówno w latach 1945-1989, jak i po roku 1989 ukazała się pewna liczba opracowań – zarówno historyczno-prawnych, jak i historycznych - dotyczących sądownictwa w Polsce Ludowej (lata 1944-1952) i PRL (1952-1989), jednakże albo nie dotyczyły one w ogóle ustroju sądów wojskowych, albo dotyczyły tylko pojedynczych zagadnień wchodzących w zakres tego tematu.

Do roku 1989 w oficjalnym obiegu ukazywały się tylko publikacje dotyczące przedmiotu niniejszej pracy autorstwa koncesjonowanych badaczy - komunistów, sędziów wojskowych bądź byłych sędziów wojskowych. W tym okresie powstawały także różnego rodzaju „rozprawy naukowe” autorstwa tychże osób, które następnie - w całości lub w części - były publikowane, najczęściej na łamach „Wojskowego Przeglądu Prawniczego”.

Wśród badaczy o rodowodzie komunistycznym na pierwsze miejsce wysuwa się postać płk. dr. hab. Bogdana Dzięcioła, byłego sędziego wojskowego o kilkudziesięcioletnim stażu, następnie adwokata w Warszawie. W trakcie swojej kariery zawodowej był on m.in. sędzią wojskowych sądów rejonowych, a w okresie późniejszym nawet prezesem Izby Wojskowej SN (lata 1971-1975) oraz prezesem Izby Karnej SN (lata 1975-1990), a także przewodniczył kolegium redakcyjnemu „Wojskowego Przeglądu Prawniczego”. Jest on autorem kilkudziesięciu opracowań dotyczących historii komunistycznego sądownictwa wojskowego z lat 1943-1956 .

Pokaźny jest także dorobek innego sędziego wojskowego, kpt./płk./szer. Juliana Polan-Haraschina. Był on m.in. sędzią Wojskowego Sądu Okręgowego w Krakowie, sędzią i zastępcą szefa WSR w Krakowie oraz zastępcą szefa Wojskowego Sądu Garnizonowego w Krakowie, pracownikiem Wojskowego Instytutu Prawniczego w Wojskowej Akademii Politycznej oraz „zastępcą profesora” i prodziekanem Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jako sędzia WSR w Krakowie przewodniczył składom orzekającym w nagłośnionych przez propagandę sprawach .

Prace sprzed 1989 r. były pisane z nieukrywanych pozycji komunistycznych, z powoływaniem się wprost na poglądy Lenina, Stalina, Marksa oraz innych praktyków i teoretyków marksizmu. Ich autorzy posługiwali się często nowomową komunistyczną, charakterystyczną dla funkcjonariuszy polityczno-wychowawczych. Często pisano także oczywistą nieprawdę.

Znacznie bardziej przydatne przy opracowywaniu niniejszej książki okazały się prace powstałe po 1989 r. Najistotniejsze z tej grupy są historyczno-prawne publikacje autorstwa Adama Lityńskiego, który od kilkunastu lat prowadzi systematyczne i rzetelne badania nad wymiarem sprawiedliwości w Polsce w latach 1943-1956 oraz nad kodyfikacją prawa w Polsce w XX w. Badania historyczne nad organami wojskowego wymiaru sprawiedliwości i jego ofiarami prowadził zmarły niedawno Jerzy Poksiński.

Bardzo obszerną pracę wydał w roku 2002 R. Ostafiński-Bodler. Jest to praca zatytułowana Sądy wojskowe w Polskich Siłach Zbrojnych i ich kompetencje w sprawach karnych 1914-2002. Monografia ta okazała się oczywiście przydatna w niniejszym opracowaniu, choć należy podkreślić, że wspomniany autor nie poddał krytycznej analizie piśmiennictwa z lat 1944-1989, wprost opierając na nim znaczną część rozdziałów dotyczących wojskowego sądownictwa komunistycznego. Przydatność pracy R. Ostafińskiego-Bodlera jest więc ograniczona.

Powyższego błędu nie popełnił inny autor - M. Zaborski – w wydanej w roku 2005 monografii zatytułowanej Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944-1955. Monografia ta okazała się niezwykle przydatna przy pisaniu dwóch pierwszych rozdziałów pracy.

Niniejsza praca składa się z czterech rozdziałów. W poszczególnych rozdziałach omówiono takie zagadnienia, jak: podstawy prawne funkcjonowania sądów wojskowych w latach 1944-1955 (w rozdziale pierwszym), ustrój sądów wojskowych w latach 1944-1955 (w rozdziale drugim), organizacja i funkcjonowanie sądów wojskowych w latach 1955-1981 (w rozdziale trzecim) oraz sądy wojskowe stanu wojennego (w rozdziale czwartym).