Ochrona praw człowieka w postępowaniu sądowym

Jedną z najważniejszych, współczesnych zasad ustrojowych organizacji państwowej oraz podstawowym kanonem współczesnej demokracji jest koncepcja demokratycznego państwa prawnego. Idea ta jest również określoną formułą aksjologiczną. Ustala ona relacje pomiędzy oparta na prawie formą organizacji i działania władzy państwowej a jednostkami jako podmiotami prawa. W czasie długiej ewolucji, jaką przechodziła ta koncepcja, zawsze rozumiano demokratyczne państwo prawne jako państwo, które jest służebne wobec jednostek, których prawa powinno chronić. Państwo takie posiada pewne instytucje prawne i ustrojowe służące wykonywaniu obowiązku obrony praw obywateli i ochrony jednostki przed samowolą władzy. Historycznie zalicza się tu konstytucję, niezawisłe sądy czy sądownictwo administracyjne. Niekiedy państwo takie abstrahuje jeszcze od wymogów treściowych prawa - brak jest wyraźnie określonej podstawy aksjologicznej prawa. Po II wojnie światowej pojawia się natomiast idea materialnego państwa prawnego. Do jego zasadniczych komponentów należy gwarantowanie przez państwo praw i wolności jednostki oraz instytucjonalne i proceduralne gwarancje ochrony praw podmiotowych. Współcześnie jednym z najistotniejszych elementów demokratycznego państwa prawnego jest istnienie gwarancji szerokiej ochrony prawnej, sprawowane] przez niezawisłe sądy w ramach ustawowo przewidzianej procedury. Natomiast najważniejszy mechanizm gwarantujący ochronę podstawowych praw i wolności człowieka stanowi uniwersalna zasada prawa do sądu. .Jest ona współcześnie powszechnie uznanym elementem konstytucyjnego statusu jednostki. Prawo do sądu to również prawo podmiotowe jednostki, dające każdemu podstawę do wysunięcia roszczenia o rozpatrzenie sprawy przez sąd .

Prawo do sądu jest pojęciem złożonym i nie poddającym się łatwemu definiowaniu. Doktryna na gruncie polskiego systemu prawa, posługując się formułą „prawo do sądu”, używa również zbliżonych co do znaczeń wyrażeń takich jak: „prawo do wymiaru sprawiedliwości”, „prawo do drogi sądowej”, „prawo do sprawiedliwego (uczciwego) procesu sądowego”, „prawo do powództwa” czy „prawo do obrony przed sądem”. Pomimo semantycznych różnic, wszystkie te określenia odnoszą się do tego samego zjawiska prawnego, wydaje się więc, że można uznać, iż zawierają się w szeroko pojętej treści prawa do sądu .

Oprócz terminu „prawo do sądu” doktryna prawa konstytucyjnego używa zamiennie także, dość powszechnych w piśmiennictwie prawniczym, określeń: „prawo do ochrony sądowej”, ,,prawo do ochrony prawnej” czy „prawo do sądowej ochrony praw”. Ponadto podnosi się, że wyrażenie „prawo do sądu” to „nowotwór językowy”, który pojawił się nagie w następstwie zmian ustrojowych, a z językowego punktu widzenia poprawniejsza jest formuła „prawo do ochrony sądowej” . Jednakże wydaje się, że zaletą określenia „prawo do sądu” jest jego jednoznaczność, zwięzłość i powszechność. Terminem „prawo do sądu” posługuje się oprócz doktryny Trybunał Konstytucyjny.

W ramach pojęcia „prawo do sądu” można wymienić dwa aspekty omawianego problemu. Pierwszą płaszczyzną badania prawa do sądu będzie ujęcie formalne, na które składa się podejście proceduralne i instytucjonalne. Proceduralne - to określenie uprawnionych podmiotów i wskazanie na realne istnienie oraz właściwe ukształtowanie instytucji proceduralnych umożliwiających tym podmiotom zarówno dostęp do organów mających chronić ich prawa czy wolności, jak też należytą reprezentację i ochronę interesów w postępowaniu przed tymi organami. Instytucjonalne natomiast to wskazanie konkretnych organów służących realizacji zasady prawa do sądu . Materialnym ujęciem zasady prawa do sądu będzie natomiast praktyczna realizacja tej zasady w ramach polskiego systemu prawa, czyli możliwość prawnie skutecznej ochrony praw na drodze sądowej .

Przedmiotem niniejszej pracy będzie jedynie analiza teoretyczno-prawna zjawiska, czyli próba opisu zasady prawa do sądu w ujęciu formalnym. Wnikliwy opis praktycznej realizacji powyższej zasady wymagałby przeprowadzenia stosownych badań i głębokiej analizy orzecznictwa wymiaru sprawiedliwości. Warto zauważyć, iż prawo do sądu występuje ono zarówno w procesie karnym, jak i w procesie cywilnym czy administracyjnym, a nawet w prawie konstytucyjnym (skarga konstytucyjna). W niniejszej pracy wyeksponowany został karny aspekt prawa do sądu. Wnika to m.in. z faktu, iż w procesie karnym pojawia się wiele uprawnień, które nie występują ani w procesie cywilnym, ani też w procesie administracyjnym. Prawa te związane są w głównej mierze z osobą oskarżonego (w procesie cywilnym oraz w procesie administracyjnym nie występuje oskarżony). Ponadto należy zwrócić uwagę na fakt, iż prawa człowieka powstawały jako prawa reagujące na nadużycie władzy i właśnie dlatego były one szczególnie istotne w prawie publicznym. Prawo karne ze względu na swój charakter represyjny jest tą gałęzią prawa, która w sposób wyjątkowy uzasadnia przestrzeganie praw człowieka. Dopiero na skutek rozwoju praw człowieka zaczęły one uwzględniać także prawo prywatne.

Praca podzielona została na cztery rozdziały. Przedstawione zostało zagadnienie prawa do sądu w aspekcie historycznym. Rozdział drugi omawia elementy prawa do sądu, a mianowicie: prawo do jawnego i sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy, prawo do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki; prawo do rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd; prawo do wszczęcia lub kontynuowania postępowania sądowego; prawo do złożenia środka odwoławczego. Rozdział trzeci poświęcony został problematyce praw człowieka w kontekście nieretroakcji prawa karnego. W rozdziale tym wyjaśniono istotę i charakter zasady nieretroakcji prawa karnego, omówiono także związek zakazu retroakcji z zagadnieniami penalizacji oraz wymiaru kary. Ostatni, czwarty rozdział pracy przedstawia zagadnienie praw oskarżonego w procesie karnym. W rozdziale ty scharakteryzowano prawo do informacji, prawo do pomocy tłumacza, istotę i znaczenie zasady domniemania niewinności, prawo do obrony, a także zasadę „równości broni” w procesie karnym.

W pracy wykorzystana została literatura opisująca ogólne kwestie związane z problematyką praw i wolności człowieka, jak również bardziej szczegółowo poświęcona zagadnieniom wyodrębnionym w poszczególnych rozdziałach - prawem do sądu, prawami oskarżonego w procesie karnym. Wykorzystano tu monografie, podręczniki akademickie, artykuły opublikowane w kilku periodykach, a także zbiory orzeczeń sądowych oraz tekstów źródłowych.