Okoliczności wyłączające winę i bezprawność czynu

Celem pracy jest omówienie najważniejszych okoliczności wyłączających winę i bezprawność czynu w polskim prawie karnym.

Rozdział III obecnie obowiązującego kodeksu karnego z 1997 r. grupuje przepisy określające sytuacje, przy zaistnieniu których, pomimo realizacji znamion typu czynu zabronionego, nie dochodzi do spełnienia wszystkich warunków koniecznych do przyjęcia przestępności czynu i tym samym do przyjęcia odpowiedzialności karnej. Tytuł rozdziału nie jest całkowicie adekwatny do swojej treści i nawiązuje raczej do zakorzenionej tradycji w doktrynie prawa karnego. Nie jest bowiem tak, jak to wynikałoby z wyrażenia „wyłączenie odpowiedzialności karnej”, że przesłanki tej odpowiedzialności są spełnione, a jedynie ze względu na określone okoliczności ta odpowiedzialność zostaje zdezaktualizowana. W sytuacjach opisanych w rozdziale III k.k. nie wystąpiły wszystkie elementy struktury przestępstwa, czyli odpowiedzialność karna nigdy nie była aktualna.

We wspomnianym rozdziale III k.k. zostały ujęte najbardziej typowe okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną. Mogą być one określone w innych rozdziałach k.k., a także w ustawach dodatkowych. Z uwagi na subsydiarny charakter prawa karnego w stosunku do innych dyscyplin porządku prawnego, wystąpienie w ustawie należącej do innej, niż prawo karne, dziedziny prawa generalnego zezwolenia na zachowanie realizujące znamiona typu czynu zabronionego określonego w prawie karnym stanowi wyłączenie odpowiedzialności karnej, przy zachowaniu warunków określonych w normie wprowadzającej zezwolenie. Ustanowienie w ustawie zezwolenia na zachowanie realizujące znamiona typu czynu zabronionego nie może jednak powodować, że wszystkie czyny realizujące dany typ zachowania pozostaną bezkarne. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną stanowią wyjątek od określonej w ustawie karalności zachowań danego typu.

Jako okoliczność wyłączającą odpowiedzialność karną k.k. z 1997 r., zgodnie z tradycją legislacyjną, ale mimo wszystko wbrew dogmatycznemu charakterowi tej instytucji, ujmuje błąd co do okoliczności stanowiących znamię czynu zabronionego (art. 28 § 1 k.k.). Świadomość wszystkich znamion czynu zabronionego stanowi warunek wystąpienia zamiaru realizacji czynu charakteryzującego się takimi znamionami i tym samym wystąpienia znamienia podmiotowego każdego przestępstwa umyślnego. Brak świadomości okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego oznacza brak realizacji znamion typu czynu zabronionego charakteryzującego się umyślnością. Mamy więc wtedy do czynienia z „pierwotnym” brakiem przesłanek odpowiedzialności karnej. Popełniony czyn nie jest czynem karalnym, chyba że wchodzi w grę odpowiedzialność za przestępstwo nieumyślne.

Liczną grupę okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną, ujętych w rozdziale III k.k., stanowią okoliczności wyłączające winę. (k.k. też w tym rozdziale określa okoliczności zmniejszające winę.) Ich wspólną cechą jest niemożność przypisania sprawcy winy, jako elementu struktury przestępstwa, bez względu na to, czy rzeczywiście w chwili czynu można było od sprawcy wymagać zachowania zgodnego z normą prawną. Ustawowe określenie tych okoliczności przesądza - przy ich wystąpieniu - brak odpowiedzialności karnej.

Całość pracy została podzielona na pięć rozdziałów. Pierwszy z nich zawiera ogólną charakterystykę takich zagadnień, jak: okoliczności wyłączające bezprawność czynu (czyli kontratypy) oraz okoliczności wyłączające winę.

Drugi rozdział pracy poświęcony został w całości zagadnieniu stanu wyższej konieczności. Stan wyższej konieczności jest niezwykle interesującą instytucją. Skupiają się w niej najważniejsze kwestie związane z odpowiedzialnością karną, a zwłaszcza zagadnienia czynu zabronionego, dóbr prawnych, niebezpieczeństwa, bezprawności kryminalnej, winy, jak również społecznej szkodliwości. W rozdziale tym poruszono wiele szczegółowych problemów, a mianowicie: samą konstrukcję stanu wyższej konieczności, rodzaje przesłanek wyłączających odpowiedzialność karną ze względu na stan wyższej konieczności, oba rodzaje stanów wyższej konieczności (tzn. stan wyższej konieczności jako kontratyp przestępstwa i stan wyższej konieczności jako okoliczność uchylająca winę), pojęcie niebezpieczeństwa, zasadę subsydiarności, zasadę proporcjonalności dóbr, kwestię kolizji obowiązków, a także kwestię przekroczenia granic stanu wyższej konieczności.

W trzecim rozdziale pracy skupiono się na analizie zagadnienia obrony koniecznej. W rozdziale tym wyróżniono takie zagadnienia, jak: pojęcie obrony koniecznej, obrona jako reakcja na bezpośredni zamach, bezprawność zamachu, konieczność obrony, współmierność obrony do niebezpieczeństwa zamachu, zagadnienie sprowokowanej obrony koniecznej oraz stosowanie obrony koniecznej w bójce. Ostatni punkt tego rozdziału poświęcono omówieniu kwestii związanych z przekroczeniem granic obrony koniecznej - przypadkami przekroczenia granic obrony koniecznej, przekroczeniem granic obrony koniecznej w następstwie strachu lub wzburzenia, konsekwencjami prawnymi czynu stanowiącego przekroczenie granic obrony koniecznej, jak również rozstrzygnięciami co do kary względem sprawcy przekroczenia granic obrony koniecznej.

Rozdział czwarty omawia inne kontratypy w polskim systemie prawnym. Ponieważ wszystkich kontratypów jest dość dużo, w rozdziale tym scharakteryzowano wybrane, najbardziej znane kontratypy – dozwolone ryzyko, dozwoloną krytykę, działanie w ostatecznej potrzebie, działanie w ramach szczególnych uprawnień i obowiązków, zgodę pokrzywdzonego, karcenie małoletnich, ryzyko sportowe, czynności lecznicze i kosmetyczne, a także strajk.

W ostatnim, piątym rozdziale pracy, omówiono okoliczności wyłączające winę. Rozdział ten zawiera rozważania poświęcone takim kwestiom, jak: niepoczytalność i poczytalność w znacznym stopniu ograniczona, stany nietrzeźwości i odurzenia, błąd, przymus oraz rozkaz.

Podstawę źródłową pracy stanowią monografie omawiające problematykę stanu wyższej konieczności, obrony koniecznej, monografie dotyczące innych okoliczności wyłączających winę i bezprawność czynu, podręczniki do prawa karnego i komentarze do kodeksu karnego, artykuły opublikowane w periodykach prawniczych, a także zbiory orzeczeń Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych.