Koncepcje państwa prawa

Celem pracy jest omówienie koncepcji państwa prawa - genezy tego pojęcia, jego różnorodnych modeli oraz rozwoju koncepcji państwa prawa w polskim systemie prawnym.

Na wstępie rozważań należy poczynić pewne wyjaśnienie terminologiczne. Otóż należy zaakcentować wyższość terminu „państwo prawa” nad terminem „państwo prawne”, jako lepiej oddającego ideę związania się państwa prawem. W wyrażeniu tym nacisk położony jest na znaczenie samego prawa, przynależność państwa do prawa, podporządkowanie państwa prawu. Pojęcie „państwo prawne” akcentuje z kolei rzeczownik „państwo” z jednoczesnym podkreśleniem cechy tego państwa, jaką jest działanie na podstawie jakiegoś prawa. Przyjęta w niniejszej pracy decyzja o posługiwaniu się zasadniczo terminem „państwo prawne” wynika przede wszystkim z faktu, iż to właśnie ten termin użyty został w art. 2 Konstytucji z 1997 r. Znajduje to z kolei odzwierciedlenie w treści orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego.

W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że twórcą terminu państwo prawa i jego koncepcji wyjściowej jest niemiecki uczony R. von Mohl. Rzadziej twierdzi się, że sformułowanie to pojawiło się po raz pierwszy w pracach W. Placidusa. Jednak zgodnie podkreśla się, iż to właśnie nauka niemiecka wniosła największy wkład w rozwój idei państwa prawa. Polski termin „państwo prawne” („państwo prawa”) jest więc dosłownym tłumaczeniem niemieckiego terminu Rechtsstaat, który to występuje również w innych językach, np. w języku francuskim 1’etat de droit. Wyrażenie to niejako zastąpiło znane polskiej myśli polityczno-prawnej i polskiemu konstytucjonalizmowi okresu PRL pojęcie „praworządności”.

Historycznie pierwsze znaczenie terminu Rechtsstaat było ściśle związane z postulatem ograniczenia omnipotencji państwa przez poddanie jej normom prawnym i zróżnicowanemu zespołowi instytucji kontrolnych i przeciwstawiane despotyzmowi panującemu w Rzeszy Niemieckiej. Chodziło o możliwie najdokładniejsze określenie przez państwo swej organizacji, kierunków oraz form działalności, a także zakresu ingerencji państwa w sferę praw i wolności jednostki .

Problematyka omówiona w pracy została ujęta w czterech rozdziałach. W pierwszym rozdziale omówiono początki koncepcji państwa prawnego w XIX wieku - koncepcję materialnego państwa prawa autorstwa Roberta von Mohla oraz koncepcję formalnego państwa prawa autorstwa Friedricha Juliusa von Stahla.

Drugi rozdział pracy omawia wybrane modele państwa prawnego, w tym przede wszystkim niemiecką koncepcję państwa prawnego (Rechtsstaat). Poza tym poświęcono nieco miejsca amerykańskiemu modelowi państwa prawnego.

Rozdział trzeci zawiera charakterystykę najważniejszych elementów państwa prawa. W rozdziale tym postawiono nacisk na omówienie takich kwestii, jak: obowiązywanie prawa, legalizm, zasada podziału władzy, konstytucjonalizm i jego gwarancje, pewność prawa, zakaz retroaktywności i ochrona praw nabytych, odzwierciedlanie w treści prawa akceptowanego społecznie systemu wartości, respektowanie oraz ochrona podstawowych wolności i praw człowieka, urzeczywistnianie zasad sprawiedliwości społecznej.

W czwartym, ostatnim rozdziale pracy omówiono zasadę demokratycznego państwa w polskim modelu konstytucyjnym. W poszczególnych punktach tego rozdziału scharakteryzowano zagadnienia dotyczące: recepcji koncepcji Rechtsstaat do polskiego prawa konstytucyjnego, demokratycznego państwa prawnego w warunkach zasadniczych zmian polskiego systemu prawnego po roku 1989 oraz klauzuli demokratycznego państwa prawnego zawartej w art. 2 Konstytucji RP z 1997 r.

Podstawę źródłową pracy stanowią monografie omawiające problematykę dotyczącą państwa prawa, podręczniki do prawa konstytucyjnego i do historii prawa administracyjnego, a także artykuły opublikowane w periodykach prawniczych.

Tytuły rozdziałów:
1. Wstęp
2. Początki koncepcji państwa prawnego w doktrynach XIX w.
3. Modele państwa prawnego
4. Elementy państwa prawa
5. Zasada demokratycznego państwa w polskim modelu konstytucyjnym
6. Zakończenie
7. Bibliografia