Prezydenckie prawo łaski w ujęciu porównawczym

Opis zawartości pracy

Rozdział pierwszy przedstawia definicję prawa łaski, jego genezę oraz ewolucję na przestrzeni dziejów, ukazując, jak zmieniało się jego znaczenie i funkcja w różnych epokach. Omawia również pojęcie iusagratiandi jako fundament tej instytucji oraz jej wpływ na systemy prawne.

Rozdział drugi koncentruje się na prezydenckim prawie łaski w Polsce, analizując jego historyczne odpowiedniki przed 1918 rokiem oraz rozwój od odzyskania niepodległości do współczesności. Szczególną uwagę poświęcono Konstytucji z 1997 roku oraz praktycznemu zastosowaniu prawa łaski, w tym statystykom i głośnym przypadkom.

Rozdział trzeci opisuje funkcjonowanie prawa łaski w Stanach Zjednoczonych, skupiając się na jego historii, zakresie oraz procedurach stosowanych przez prezydentów USA. Przedstawia także konkretne przykłady ułaskawień, ukazując ich znaczenie w amerykańskim systemie prawnym.

Rozdział czwarty analizuje instytucję darowania kary we Francji, zarówno z perspektywy historycznej, jak i współczesnej. Omawia obowiązujące regulacje prawne oraz rolę, jaką pełni ułaskawienie w systemie francuskim.

Celem niniejszej pracy jest ukazanie prawa łaski jako zjawiska prawnego w ujęciu porównawczym, z uwzględnieniem jego podstaw konstytucyjnych, funkcji, ograniczeń oraz praktyki stosowania w wybranych systemach prawnych, w tym przede wszystkim w Polsce. Analiza zostanie przeprowadzona z perspektywy prawa konstytucyjnego i prawa karnego wykonawczego, a także w kontekście orzecznictwa sądów konstytucyjnych i międzynarodowych.

Zakres pracy obejmuje przede wszystkim polskie regulacje i praktykę, z odniesieniem do systemów takich jak amerykański, francuski czy niemiecki, które charakteryzują się odmiennymi ujęciami tej instytucji. Metodologia badawcza opiera się na analizie porównawczej, dogmatycznej i funkcjonalnej, co pozwoli na identyfikację różnic i podobieństw oraz ocenę skuteczności i legitymacji prawa łaski w demokratycznych państwach prawa.

Pojęcie iusagratiandi

Pojęcie iusagratiandito jedna z najstarszych instytucji prawa karnego, zakorzeniona zarówno w tradycji prawa rzymskiego, jak i w systemach monarchicznych, w których władca posiadał pełnię władzy nad losem swoich poddanych, w tym także możliwość ich ułaskawienia. Współcześnie instytucja ta została utrzymana w wielu systemach prawnych jako szczególny przywilej głowy państwa, co rodzi istotne pytania co do jej charakteru prawnego. W literaturze prawniczej toczy się dyskusja, czy prawo łaski należy postrzegać jako akt władczy o charakterze publicznoprawnym, przejaw uprawnień politycznych głowy państwa, czy też wyjątkowy środek nadzwyczajny, wykraczający poza tradycyjne mechanizmy wymiaru sprawiedliwości.

Pojęcie iusagratiandi, mimo, że sporadycznie stosowane, pochodzi od łacińskiego języka prawa i odwołuje się do władzy głowy państwa w obrębie udzielania łaski, tzn zniesienia bądź zmniejszenia kary wyznaczonej prawomocnym wyrokiem sądowym. Instytucja ta posiada długą historię, dosięgającą czasów starożytnego Rzymu, gdy to cesarz mógł z uwagi na swą pozycję unieważnić wyrok sądu bądź zmienić jego treść. Współczesne rozumienie tej instytucji ewoluowało w zależności od systemów prawnych i ustrojowych, jednak w swej istocie iusagratiandi zachowuje swój pierwotny charakter prerogatywy władzy wykonawczej.

Ten charakter aktu łaski został podkreślony również przez Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z 17 lipca 2018 roku (sygn. K 9/17) stwierdził, że prezydent może zastosować prawo łaski również przed prawomocnym zakończeniem postępowania karnego. Orzeczenie to spotkało się z krytyką części doktryny , wskazującej na możliwość naruszenia konstytucyjnej zasady domniemania niewinności oraz naruszenia uprawnień sądu.

Współczesne kontrowersje wokół prawa łaski dotyczą nie tylko jego zakresu, ale także skutków. Pojawia się pytanie, czy prezydent może anulować środek karny taki jak zakaz pełnienia funkcji publicznych. W polskiej praktyce prezydenckiej były przypadki, gdzie głowa państwa wykorzystywała akt łaski wobec osób publicznych jeszcze przed wydaniem prawomocnego wyroku, co doprowadzało do burzliwej debaty konstytucyjnej oraz politycznej.

Istota prawa łaski

Termin „prawo łaski” nie posiada konkretnego znaczenia, co wymaga wstępnego doprecyzowania używanych pojęć. Należy przy tym jasno oddzielić znaczenie przypisywane „prawu łaski” od tego, jakie niesie ze sobą pojęcie „ułaskawienia”. Pierwsze z nich koncentruje się na uprawnieniu podmiotu do określonego działania – chodzi więc o aspekt kompetencyjny. Drugie natomiast odnosi się do aktu jako takiego – przedstawia zjawisko w jego treściowym wymiarze.

Podobnie różnice występują między wyrażeniami „łaska” i „ułaskawienie”, które także opisują daną instytucję, lecz z różnych perspektyw. „Łaska” akcentuje cechy takie jak miłosierdzie czy przebaczenie – kładąc nacisk na motywy działania. Natomiast „ułaskawienie” wskazuje na konkretną decyzję, proces decyzyjny bądź sam dokument stanowiący akt łaski. Mimo tych różnic terminologicznych możliwe jest ich zamienne stosowanie, o ile wynika to z kontekstu. Należy przy tym pamiętać, że termin „łaska” posiada również znaczenie potoczne, odnoszące się do emocji i postaw ludzkich – jednak przedmiotem niniejszego opracowania jest wyłącznie znaczenie prawne.

W kontekście procedury warto rozważyć znaczenie sformułowania „postępowanie ułaskawieniowe”. W polskiej doktrynie prawa karnego procesowego coraz częściej rozróżnia się „proces karny” jako ciąg postępowań zmierzających do rozstrzygnięcia o odpowiedzialności za przestępstwo, od „postępowania karnego”, które obejmuje także działania szczególne, podejmowane poza głównym tokiem procesu. W tym sensie termin „postępowanie ułaskawieniowe” trafnie oddaje istotę procedury prawnej mającej na celu ewentualne zastosowanie aktu łaski.

Historia kształtowania się pojęcia prawa łaski

Prawo łaski kształtowało się najpierw drogą prawa zwyczajowego, w nieco zresztą odmienny sposób w różnych krajach, później zaś zyskiwało formę prawa stanowionego lub przynajmniej to prawo zwyczajowe było spisywane i dokumentowane.

Specyfika łaski powoduje, że była ona i jest znana we wszystkich systemach, zrodziła się bowiem z potrzeby władczej ingerencji najwyższego czynnika w państwie w sytuację prawnokarną jednostki. Podobnie jest z zakresem zastosowania łaski w różnych systemach prawnych, gdyż występujące różnice są w istocie niewielkie i ograniczają się do akceptacji jednego z ukształtowanych historycznie wariantów. Trzeba zatem wskazać, że w przeciwieństwie do wielu innych instytucji prawnych prawo łaski ukształtowało się w toku długotrwałego procesu historycznego, będąc z początku prawem zwyczajowym, prawo stanowione opisywało dopiero potem realnie istniejącą już instytucję i współokreśliło jej model.

Prawo łaski genetycznie nie powstało zaś w zamyśle prawodawcy i nie musiało się już u swego zarania ograniczać do ustanowionych przez niego ram normatywnych, by w praktyce weryfikować sens swego istnienia . Prawo łaski zaistniało już w zaczątkach prawa karnego. W zamierzchłych czasach, gdy kara była „prywatną" reakcją pokrzywdzonego lub jego najbliższych na wyrządzoną krzywdę, to kierując się różnymi motywami (np. aktem miłosierdzia, własną korzyścią) wybaczali oni sprawcy jego postępowanie.