Obowiązywanie prawa w czasie

Celem niniejszej pracy jest analiza zagadnienia obowiązywania prawa w czasie. Termin „obowiązywanie” jest terminem nader wieloznacznym, mówi się bowiem o obowiązywaniu norm prawnych, przepisów prawnych, jak i zasad prawnych, systemu prawa, porządku publicznego, kodeksów, ustawodawstwa itd. Oczywiście, nie zawsze taka rozmaitość jest groźna w skutkach; jeśli mówi się np. o obowiązywaniu ustawy, to nie wymaga na ogół wyjaśnień, że chodzi o to, iż obowiązują normy prawne, które można zrekonstruować na podstawie przepisów prawnych w owej ustawie zawartych. Gorzej, kiedy mówi się o obowiązywaniu systemu prawnego, porządku publicznego czy zasad prawnych.

Niekiedy chodzi po prostu o stwierdzenie, że obowiązuje jakaś szczególnie ważna norma prawna. I tak np. mówi się, że w procesie cywilnym obowiązuje zasada, że wyrok musi być ogłoszony publicznie. W innych przypadkach mówi się o obowiązywaniu zasad pojętych jako pewne ustalone wzorce ludzkiego postępowania, przy czym owe wzorce nie muszą być wcale wyznaczone przez normy prawne. W odmiennym sensie używa się terminu „obowiązywanie” wtedy, gdy mówi się o obowiązywaniu zasad takich, jak np. zasada wyższości dobra dziecka nad dobrem rodziców. Nie chodzi wtedy o to, że jakakolwiek norma prawa rodzinnego zasadę tę wyraźnie formułuje, albo też, że zasadę tę formułuje jakaś konsekwencja norm wyraźnie ustanowionych, ale o to, iż zasada ta uzasadnia aksjologicznie poszczególne normy prawa rodzinnego, w szczególności te normy, które w sytuacjach konfliktowych dają pierwszeństwo dobru dziecka przed dobrem rodziców.

Szczególnie istotne jest znaczenie terminu „obowiązywanie”, do którego omówienia obecnie przechodzimy. Zwrot „norma N obowiązuje” znaczy w tym przypadku tyle, co „norma N wyznacza obowiązek (nakazuje lub zakazuje) pewnego zachowania się określonym osobom”.

Określenie sensu zwrotu „prawo obowiązuje” nie jest problemem jedynie języka dogmatyki prawniczej, który można byłoby rozważać w oderwaniu od problematyki innych nauk społecznych i filozoficznych. Wiele różnych elementów znaczeniowych wyznacza różne sposoby pojmowania terminu „ obowiązywanie prawa” w rozumieniu potocznym, prawniczym, metodologicznym, ontologicznym, socjologicznym czy politologicznym. Ta lista odmian znaczenia wspomnianego terminu powinna być zapewne dłuższa, lecz już wyliczenie kilku typów jego znaczenia pozwala dostrzec, że w obrębie każdej odmiany znaczeniowej toczą się spory o doprecyzowanie w taki czy inny sposób znaczeń tego terminu. Często sposób rozumienia go w dyskusji jest tylko ogólnie zarysowany przez odwołanie się do jakiegoś jednego kryterium obowiązywania prawa i przy milczącym zakładaniu jeszcze innych kryteriów, całkiem odmiennego charakteru. Niech więc będzie wolno rozpocząć od naszkicowania mapy problemów, o których w rozważaniach na temat „obowiązywania prawa” może być mowa, wychodząc od rozróżnień banalnych, zdawałoby się oczywistych, a jednak w jakiejś mierze nie rozumianych należycie.

Twierdzenia o zasięgu obowiązujących aktów prawodawczych muszą być zawsze zrelatywizowane do: danego badanego systemu prawa, określonego momentu czasowego, określonego obszaru danego państwa, poszczególnych kręgów osób, do których skierowano zawarte w danym akcie normy obowiązujące. W niniejszej pracy - jak już wspomniano - będzie mowa wyłącznie na temat obowiązywania prawa w czasie.

Praca składa się z czterech rozdziałów. W poszczególnych rozdziałach omówiono zagadnienia dotyczące: ogólnych kwestii związanych z obowiązywaniem prawa, początkiem obowiązywania normy prawnej, końcem obowiązywania normy prawnej, a także zasadą lex retro non agit.

Podstawę źródłową pracy stanowią monografie poświęcone problematyce obowiązywaniu prawa, podręczniki do teorii prawa, artykuły zawarte w periodykach prawniczych oraz teksty aktów normatywnych.