Umowy konsensualne w prawie rzymskim

Celem pracy jest omówienie umowy kupna-sprzedaży - jako umowy konsensualnej - w prawie rzymskim.

Umowa jest najdawniejszym i najczęstszym źródłem zobowiązań. Przez umowę rozumieć należy zgodne oświadczenie woli dwóch stron, zmierzające do zadzierzgnięcia między nimi węzła prawnego (vinculum iuris) zobowiązania. Umowa zachodzi więc wówczas, gdy nastąpi porozumienie dwóch stron, a więc gdy oświadczenie woli dokonane przez jedną stronę zostanie przyjęte przez drugą. Zawarcie takiej umowy jest dwustronną czynnością prawną.

W prawie rzymskim nie każda umowa zawierająca zobowiązania stron powodowała powstanie ważnego prawnie zobowiązania. Zwykłe, nieformalne umowy (tzw. pacta nuda) z zasady nie wywoływały skutków prawnych, zwłaszcza w zakresie prawa cywilnego. Prawo pretorskie uwzględniało już szerzej znaczenie różnych nieformalnych umów i edykt pretorski zawierał klauzulę pacta conventa servabo („będę uznawał i chronił zawarte umowy”; stąd późniejsza paremia: pacta sunt servanda - umów należy dotrzymywać). Zapowiedź pretora dotyczyła oczywiście tylko takich umów, które nie były sprzeczne z obowiązującymi przepisami ani z zasadami słuszności i uczciwości. Umowy te stanowiły najczęściej podstawę do uznanych przez pretora procesowych ekscepcji wobec roszczeń powoda. Z czasem uznano cywilną zaskarżalność niektórych zwykłych umów jako tzw. pacta vestita.

Pełne obligacyjne skutki prawne wywoływały zatem tylko takie urnowy, którym prawo cywilne nadało zaskarżalność, tj. prawną możność dochodzenia swojego roszczenia na drodze sądowej. Umowy takie nazywano kontraktami. Wyjątkowo mogła być źródłem zaskarżalnego zobowiązania w prawie rzymskim tzw. pollicitatio, czyli jednostronne przyrzeczenie świadczenia, jeśli je uczyniono dla pobożnych celów (pollicitatio votum) lub też na rzecz gminy miejskiej (np. postawienie budowli). W tym ostatnim przypadku było ono zaskarżalne, jeśli wystąpiła ważna przyczyna (iusta causa), a w każdym razie jeśli przyrzeczenie zaczęto już wykonywać .

Kontrakty (contractus) były to zatem umowy uznane przez prawo cywilne jako rodzące prawne zobowiązanie, zaskarżalne na podstawie tzw. causa civilis, czyli pewnego wyraźnego (formalnego) elementu, w którym prawo cywilne widziało właśnie źródło zobowiązania. Takimi elementami były: res, verba, litterae, consensus. Odpowiednio do tego kontrakty dzielą się na realne, werbalne, literalne i konsensualne.

Przy kontraktach realnych causa civilis, czyli elementem, który powoduje zaskarżalność umowy, jest wręczenie rzeczy (res). Tak więc np. pożyczkę zawierano w prawie rzymskim nie już przez zgodne porozumienie stron (umowę), lecz dopiero przez wręczenie pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych. Sama umowa o udzielenie pożyczki nie rodziła jeszcze ważnego zobowiązania i miała charakter tylko nieformalnej umowy o zawarcie w przyszłości kontraktu pożyczki (tzw. pactum de contrahendo) .

W kontraktach werbalnych causa civilis stanowiło wypowiedzenie przez strony pewnych przepisanych słów (verba) w oznaczony sposób. Zaskarżalność kontraktów literalnych powodowało użycie pewnej ustalonej formy pisemnej (litterae). Wreszcie przy kontraktach konsensualnych tą causa civilis był sam consensus, czyli zgodne porozumienie się stron. W tym więc najpóźniej powstałym rodzaju kontraktów prawo rzymskie doszło do poglądu, że sama umowa powoduje powstanie ważnego, zaskarżalnego kontraktu. Nie znaczy to jednak, iż uznano, że jakakolwiek umowa wywiera ten skutek, bo ograniczono zaskarżalność z konsensusu do czterech tylko rodzajów umów (kupno-sprzedaż, najem, spółka, zlecenie) i te tylko umowy uznano za kontrakty konsensualne. W niniejszej pracy – jak to już zostało zasygnalizowane na samym początku – zostanie omówiona jedynie umowa kupna-sprzedaży.