Interwencjonizm państwowy w gospodarce Polskiej w latach 1936 - 1939 - główne formy i efekty

Teoria i praktyka interwencjonizmu państwowego w gospodarce była i wciąż jest jednym z najważniejszych przedmiotów zainteresowań ekonomii. „Państwo a rynek”, „rynek a interwencjonizm”, „ile rynku, ile państwa?” – kwestie te po dziś dzień budzą kontrowersje.

Szczególne nasilenie dyskusji na temat roli państwa w gospodarce miało miejsce w latach 30-tych XX wieku. Wielka depresja lat 1929-1933 spowodowała kryzys myśli ekonomicznej. Klasyczna wiara w automatyczny powrót gospodarki do stanu równowagi została zachwiana. Na popularności zyskiwały koncepcje domagające się większego zaangażowania państwa w życie gospodarcze, zarówno w sposób pośredni, jak i bezpośredni. Tendencje te nie ominęły też i Polski; lata 1936-1939 to okres ingerencji państwa w procesy gospodarcze na niespotykaną dotąd skalę.

Celem przyświecającym powstaniu tej pracy była chęć ukazania konieczności rezygnacji z liberalizmu ekonomicznego na rzecz interwencjonizmu w polskiej rzeczywistości drugiej połowy lat 30-tych, a także głównych form interwencji państwa w poszczególnych działach gospodarki narodowej. Wreszcie, co najistotniejsze, a zarazem chyba najtrudniejsze, praca ta ma być próbą przedstawienia efektów podejmowanych działań, oceny wpływu polityki gospodarczej rządu na ogólną sytuację ekonomiczną Polski przedwrześniowej. Trudność owa polega na tym, że istniejąca sytuacja gospodarcza, wobec znacznej roli procesów żywiołowo zachodzących w gospodarce, jest bowiem tylko częściowo zależna od polityki rządu. Poza tym zdania na temat dorobku II Rzeczypospolitej, w tym osiągnięć jej końcowych lat istnienia, są podzielone; z jednej strony w wielu powojennych opracowaniach starano się umniejszyć dokonania polskiej polityki gospodarczej, z drugiej zaś – wielu autorów zbytnio idealizowało jej osiągnięcia. Praca ta jest próbą spojrzenia na działania interwencjonistyczne ostatniego rządu II RP w sposób obiektywny, dlatego też zostały przedstawione tu zarówno osiągnięte sukcesy jak i pewne niedomagania.

Rozdział pierwszy Poglądy na temat roli państwa w gospodarce stanowi swego rodzaju teoretyczne wprowadzenie niezbędne dla zrozumienia istoty i przesłanek interwencjonizmu w gospodarce polskiej drugiej połowy lat 30-tych. Praca zaczyna się zatem rozważaniami na temat znaczenia wielkiego kryzysu w zmianie spojrzenia na rolę państwa w gospodarce i ukazaniem specyficznych uwarunkowań gospodarki polskiej i sytuacji politycznej naszego kraju, która wymusiła na państwu przyjęcie aktywnej postawy. Dużo miejsca poświęcono tu też prezentacji poglądów J.M.Keynesa – uważanego za ojca interwencjonizmu państwowego, jak i koncepcjom polskich ekonomistów, publicystów czy polityków, zarówno tych popierających jak i odrzucających ingerencję państwa w procesy rynkowe.

Interwencjonizm najsilniej rozwinął się w przemyśle i temu też zagadnieniu poświęcony jest drugi rozdział zatytułowany Interwencjonizm w przemyśle. Rok 1936 stanowi pewien przełom, kiedy to rząd polski od biernej polityki deflacyjnej przechodzi do tzw. polityki ostrożnego nakręcania koniunktury. Głównym warunkiem dynamizacji gospodarki było rozwijanie państwowych inwestycji, przede wszystkim zbrojeniowych ze względu na pogarszającą się sytuację międzynarodową. Z rozwojem inwestycji wiązało się przyjęcie planowania gospodarczego jako naczelnej zasady polityki gospodarczej rządu. Największym osiągnięciem polityki inwestycyjnej było zainicjowanie budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. Spora część rozdziału dotyczy też rozwoju działalności etatystycznej państwa.

Uprzemysłowienie miało iść w parze z przebudową ustroju rolnego i ekonomicznym wzmocnieniem rolnictwa, stąd też przedmiotem rozważań rozdziału trzeciego jest polityka rolna rządu polskiego. Działaniami interwencjonistycznymi podjętymi w rolnictwie tego okresu były: dalsze kontynuowanie reformy rolnej wraz z towarzyszącą jej komasacją gruntów i melioracją, likwidacja wspólnot gruntowych i znoszenie serwitutów, akcja oddłużania gospodarstw chłopskich i wsparcie kredytowe rolnictwa, lansowanie zmiany kierunków preferencji eksportowych ze zbożowych na hodowlane i działania mające na celu stabilizację cen artykułów rolnych.

W ostatnim, czwartym rozdziale, zatytułowanym Polityka finansowa, przedstawione zostały różnorakie posunięcia rządu w zakresie polityki walutowej, budżetowej i kredytowej pozwalające oddziaływać państwu na całokształt gospodarki narodowej, a przede wszystkim mające na celu ułatwienie mobilizacji środków pieniężnych na realizację szeroko zakrojonego rządowego programu inwestycji publicznych.

Wyeksponowane w pracy zagadnienia dotyczą tylko niektórych przejawów interwencjonizmu w gospodarce - takich, które moim zdaniem są najistotniejsze dla zrozumienia istoty podjętego tematu. Pewne problemy zostały jedynie naszkicowane, bez podejmowania wyczerpującej analizy, za względu na ograniczone ramy rozmiarowe pracy, a niektóre całkowicie pominięte ze względu na brak rzetelnego opracowania w literaturze. Z tych też powodów nie została szerzej poruszona kwestia działań interwencjonistycznych państwa na rynku pracy czy w dziedzinie handlu wewnętrznego i zagranicznego. Ponadto, mimo iż praca ta dotyczy lat 1936-1939, ukazanie istoty pewnych zjawisk wymagało wykroczenia poza te ramy czasowe i krótkiego szkicu sytuacji i działań podejmowanych w latach poprzednich, które niejako determinowały kształt polityki interwencjonistycznej rządu w interesującym nas okresie.

Na koniec jeszcze kilka słów na temat wykorzystanej literatury. Praca ta opiera się na opracowaniach pochodzących zarówno z analizowanego okresu, jak i tych wydanych później, już po II wojnie światowej. Pomocniczym, lecz niezwykle cennym źródłem informacji była też publicystyka, a dokładniej artykuły ukazujące się na łamach „Gospodarki Narodowej”- dwutygodnika ekonomistów niezależnych, który zaczął być wydawany w latach 30-tych i ukazuje się po dziś dzień. Szereg informacji liczbowych pochodzi zaś z Małego Rocznika Statystycznego z roku 1939.