Podejrzany i oskarżony w procesie karnym

Celem niniejszej pracy jest omówienie praw i obowiązków oskarżonego oraz podejrzanego w procesie karnym. Zarówno oskarżony, jak i podejrzany, są uznawani za strony procesu karnego. Stronami postępowania karnego są podmioty, dla których postępowanie karne jest ich procesem, gdyż chodzi im o rozstrzygnięcie w przedmiocie odpowiedzialności zgodnie z reprezentowanym przez nie interesem prawnym. Pojęcie „strona” jest charakterystyczne dla procesu kontradyktoryjnego. Zasada kontradyktoryjności (nazywana też zasadą sporności, niekiedy zasadą walki) to dyrektywa, w myśl której proces może być prowadzony w formie sporu równouprawnionych stron (podmiotów) przed bezstronnym arbitrem. stronami postępowania karnego są ci jego uczestnicy, którzy działają w procesie we własnym imieniu, mając interes prawny w określonym rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu.

Oskarżony jest stroną postępowania karnego, przedmiotem którego jest kwestia jego odpowiedzialności prawnej za zarzucany mu czyn zabroniony przez prawo karne. Z tego powodu oskarżony jest centralną postacią procesu karnego. Określenie „oskarżony” występuje w kodeksie postępowania karnego w dwojakim znaczeniu. W znaczeniu ścisłym oskarżonym jest osoba, przeciwko której wniesiono do sądu oskarżenie (w każdej dopuszczalnej przez prawo karne procesowe postaci) lub co do której prokurator złożył do sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (art. 11 § 2 k.p.k.). Samo zatem wystąpienie z powyższymi aktami procesowymi czyni z danej osoby oskarżonego w ścisłym znaczeniu tego słowa. W ujęciu szerokim oskarżonym jest też podejrzany w postępowaniu przygotowawczym; ilekroć zatem kodeks mówi ogólnie o oskarżonym, przepisy te mają zastosowanie także do podejrzanego (art. 71 § 3 k.p.k.). Przepisy o oskarżonym w postępowaniu sądowym stosuje się też odpowiednio do osoby, której prokurator zarzuca popełnienie czynu w stanie niepoczytalności, wnosząc o umorzenie postępowania z zastosowaniem wobec niej środków zabezpieczających (art. 380) k.p.k.

Stroną procesową jest również podejrzany. Chodzi tu o osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo której bez wydania takiego postanowienia przedstawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego; co jest dopuszczalne w ramach tzw. dochodzenia w niezbędnym zakresie oraz w dochodzeniu.

Praca składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy z nich poświęcony jest skrótowemu przybliżeniu instytucji oskarżonego oraz ogólnej klasyfikacji jego praw i obowiązków. Rozdział drugi już bardziej dokładnie omawia uprawnienia przysługujące oskarżonemu oraz jego obowiązki. W rozdziale tym przedstawiono prawo do informacji, prawo do swobodnego wypowiadania się, prawo do pomocy tłumacza prawo do milczenia, tzw. „prawo” do kłamstwa oraz prawo do zmiany wyjaśnień. W rozdziale trzecim poruszone zostało zagadnienie dotyczące podejrzanego w procesie karnym. Z kolei rozdział czwarty opisuje kwestię związane z pozycją prawną obwinionego w postępowaniu w sprawach o wykroczenia.

Podstawę źródłową pracy stanowią monografie omawiające problematykę oskarżonego i podejrzanego w procesie karnym, a także podręczniki dotyczące procedury karnej. Przy pisaniu pracy posługiwano się także literaturą przedmiotu zawartą w licznych periodykach prawniczych oraz zbiorach orzecznictwa.